تئوری اداره انسان

مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین محمود اکبری با موضوع ضرورت آموزش احکام الهی به نوجوانان

امروزه بیشترین همت و تلاش متولیان تربیت در حوزه دانش آموزی آگاهی دادن به آنها  است. بدون اینکه  بدانند این  اطلاعات برای آنها ضروری یا اولویت دارد ، یا دری از درد های بشری ایشان را درمان می کند.  حیف و صد حیف که در بسیاری از موارد این اطلاعات دردی از درد های مخاطب را درمان نمی کند. آن معرفتی برای مخاطب مفید است که راه را از چاه بشناسد و تشخیص دهد. شناختی برای نوجوان مهم است که بتواند تمام استعداد های خود را در این عالم اداره کند. به فرموده امام خمینی(ره): احکام شرعی، تئوری اداره انسان از گهواره تا گور است^[۱]. لذا هر انسانی تمام تلاش و هم وغمش باید این باشد که این تئوری را یاد بگیرد و تا جای ممکن به دیگران آموزش دهد.

به منظور تبیین بهتر موضوع آموزش احکام الهی به نوجوانان و به عنوان طلیعه بحث آشنایی با مهارت شیوه های بیان احکام به نوجوانان در خدمت حضرت حجت الاسلام والمسلمین محمود اکبری هستیم.  ایشان قریب به ۲۰ سال است که در موضوع شیوه های بیان مباحث معرفتی، به خصوص شیوه های بیان احکام شرعی به مبلغان، اساتید حوزه و دانشگاه و معلمان پرورشی و …. مشغول به تدریس می باشند.

ایشان صاحب تالیفات مختلفی در موضوعات دینی و مهارت های انتقال مفاهیم معرفتی هستند که تا کنون بیش از ۶۰ جلد از این تالیفات به چاپ رسیده است.

س: چه ضرورتی دارد احکام شرعی برای دانش آموزان بیان شود؟

اجازه بدهید در ابتدای کلام روایتی  بخوانم تا تکلیف همه را درباره این سوال مشخص می کند امام کاظم علیه السلام فرمودند:  کسی که در دینش اگاهی (عمیق) پیدا نکند خداوند از هیچ کار او خوشحال نمی شود. دین چیزی جز احکام الهی نیست پس منظور امام کاملا واضح است. احکام چهارچوب اعمال هر مسلمانی است، طبیعی است که اگر شخص، آشنا به این ساختار نباشد اعمالش همراه مشکل است، اعمالش اشتباه است. به فرموده امام صادق علیه السلام کسی که بدون آگاهی عمل می کند، مانند فردی است که به بی راه می رود و هر قدر که سرعت می گیرد، از مقصد دور می شود . به همین خاطر انسان  باید یا در حال یادگیری احکام شرعی باشد و یا  دستورات دینی را که یادگرفته است به دیگران آموزش دهد.

س:با توجه به بیان شما درباره ضرورت آموزش احکام، می خواهیم بدانیم نسبت آموزش احکام با امر تربیت و فعالیت های تربیتی چگونه است؟

سئوال خوب و بجایی است ببینید فعالیت های تربیتی در حوزه اخلاق و معارف اسلامی است. به طور مثال مربی می خواهد روابط اجتماعی متربی اش خوب باشد به همین خاطردائما به او می گوید: تو باید خوب رفتار کنی بدون آن که احکام روابط اجتماعی را آموزش دهد. مباحث معرفتی و اخلاقی برای نوجوانان انگیزه  ایجاد می‌کند، اما این انگیز بدون وجود ساختار فایده ای ندارد.  فرض کنید کسی به خواهد تیر اندازی یاد بگیرد بجای اینکه به او  قواعد و ساختار آن را آموزش دهند فقط انگیزه او را بالا ببرند که تو می توانی ، نترس تو قوی هستی، آیا می تواند یک تیر به سیبل بی اندازد؟ پس فعالیت ها و مباحث تربیتی و آموزش احکام نسبتش مانند دو بال یک پرنده است که با وجود هردوی آن ها پرواز تحقق می یابد. برای اینکه اعمال انسان نتیجه بخش و تأثیر گذار باشد ترغیب و آموزش احکام  همگام باهم صورت بگیرد. شاید سئوال دیگری بذهن مخاطب بیاید که حالا نسبت احکام و آداب در چیست؟ در ادامه صحبتم باید بگویم که احکام همان تکالیف پنج‌گانه است، بخشی از این تکالیف پنج‌گانه مربوط به مستحبات است، نوعاً آداب همان مستحبات و مکروهات است. می‌شود گفت: این‌ها هم بخش خفیفی از احکام است.  مثلا می‌گوییم از آداب نماز این است که به جماعت خوانده شود، خب این مستحب است ولی این هم جزو احکام است، یا این که می‌گوییم خشوع داشته باشیم، با توجه نماز بخوانیم، این آداب مستحب است ولی مستحب هم جزو احکام است، بنابراین آداب بخش خفیفی از احکام است که این‌ها زیبایی‌ها و کمال آن عملی است که شخص انجام می‌دهد . در یک عبارت ساده آداب آرایش کردن اعمال است.

س: باتوجه به نکات گفته شده، مربی برای تعلیم احکام از چه اصول ، مهارت ها و شیوه هایی می تواند استفاده کند ؟

این سئوال برای کسانی که متولی بیان احکام هستند بسیار مهم است. بهمین خاطر به صورت جدا گانه به هر کدام از این ها می پردازیم اول اصول تعلیم آموزش را خدمت شما عرض می کنم. سی تا اصل داریم، رعایت این سی تا اصل به مربی کمک می‌کند که بتواند برای مخاطب‌ احکام را شیرین جلوه دهد از اصول تدریس این است که مربی با آگاهی ، تسلط ،پیش مصالعه برمباحث احکامی و داشتن طرح درس وارد کلاس شود مربی نباید به ذهن و اطلاعات ذهنی و شنیده ها اکتفا کند به فرموده حضرت علی علیه السلام: اول فکر کن بعد سخن بگو تا از لغزش در امان بمانی . از دیگر اصول تدریس احکام ، توجه به سن و سال، جنسیت، حتی  نیازها و اولویت های مخاطب  است؛ احکام همچون داروهای انبوه یک داروخانه است که هر مراجعه کننده ای به برخی از آن داروها نیازمند است. مربی احکام هم مانند یک طبیب باید بداند که متربی او نیاز به کدام  حکم از احکام را دارد. از اصول دیگر، ادبیاتی است که در رابطه با دانش‌آموزان به کار برده می‌شود باید ادبیات متناسب این سن باشد، نه هر جور احکام بخواهیم بگوییم. مربی تا می تواند از ادبیات روان و قابل فهم استفاده نماید.  از دیگر اصول، رعایت حوصله و تحمل مخاطب است. باید بدانیم دانش‌آموز تا چه اندازه تحمل فراگیری احکام رادارد. مربی باید رعایت کند.

اما در پاسخ قطعه دوم از سئوال شما باید بگویم برای ارائه احکام شیوه های زیادی داریم، ولی خب به صورت خلاصه خدمت شما می‌گویم؛ شیوه ها را به سه دسته تقسیم می کنیم؛ دسته اول مربوط به خود مربی است یعنی مربی باید مصلح و مسلط بر همین شیوه ها  باشد به همین خاطر باید در کلاس‌های  آموزش احکام شرکت کند و برنامه‌های مطالعاتی احکام منظمی داشته باشد . اما دسته دوم، ابزار و وسایل مورد نیاز مربی(بسته های کمک آموزشی) است مانند سی‌دی‌های مجموعه نور و کتاب های احکام دانش آموزی(استفاده از کتاب‌های احکام به صورت داستانی، شعری، معمایی)این ها ابزار کار مربی احکام است. اگر به استاد نقاشی بگویید چه ابزاری مورد نیاز شماست نمی گوید برایم آچار فرانسه بیاورید بلکه می گوید: بوم، کاغذ، مداد و…. تهیه کنید. پس این ابزار باید دم دست مربی احکام باشد.  دسته سوم از شیوه ها، استفاده از غالب های بیان احکام  است که مربی می تواند از اسلایدها ، نمایش، پانتومیم، برنامه‌های فضای کارگاه‌های اردویی یعنی در همان مدرسه آموزش به صورت کارگاه، بردن بچه‌ها  در ساعت‌های مناسب به مساجد و استفاده از امام جماعت در بیان احکام.

س: امروزه با افزایش مطالب و شیوه های نوین در آموزش موضوعات مختلف، مربی چگونه می تواند در آموزش احکام، برای دانش آموز ایجاد انگیزه کند  نماید؟

بنظرم این سئوال شما مرتبط است با سئوال قبلی یکی از اصول مهم و اساسی آموزش احکام، ایجاد انگیزه در مخاطب است. خود همین اصل دارای فروعات زیادی است. خوشحالم که این سئوال را جدا پرسیدید. مربی توانمند باید به بیان نکته های تازه و یا کمتر شنیده شده بپردازد، به طور مثال مربی بگوید: آیا می دانستید غیبت حق الناس محض نیست . اگر شخصی بگوید هر کس غیبت من را بکند من راضی هستم، باز اشکال دارد. از عنوان های خلاقانه و زیبا برای موضوعات استفاده کند مثلا بگوید امروز می خواهیم سرقت های پنهان یا مسائل تلگرافی را برای شما بگویم. مربی باید از مناسبتها و زمان های خاص در بیان احکام بهره ببرد، مربی باید در بیان احکام نوآوری داشته باشد، یعنی از مسائل روز در بیان احکام استفاده کند مانند طرح مباحث اسکونت، ناهنجاری های اینترنتی، پورسانت و…… برای تمامی اینها مثال های فراوانی وجود دارد که مربی با فکر و تجربه می تواند به آنها دست یابد.

[۱]. صحیفه نور،ج۱۷، ص۲۰۵