چند سال پیش هیچ کس در خانۀ ما کتاب نمی‌خواند؛ ولی امروز همۀ اعضای خانواده و حتی پدر و مادرم، کتاب‌خوان هستند. یادم می‌آید پدر و مادرم فقط به فکر کار بودند و برادرهایم جز به بازی و شیطنت، به چیز دیگری فکر نمی‌کردند و حتی درس‌های مدرسۀشان را هم نمی‌خواندند؛ معلم‌هایشان از دست آنها ناراضی بودند و پدر و مادرم را هم نگران کرده بودند. من اما بیشتر غصه می‌خوردم که آنها نه تنها درس نمی‌خواندند، بلکه از مطالعۀ کتاب‌های خوبی که برای زندگی و آیندۀشان لازم بود هم، فرار می‌کردند. روزی ایدۀ جالبی به ذهنم رسید که مسیر زندگی همۀ ما را عوض کرد، به طوری که امروز کتاب، جزء جدایی‌ناپذیر زندگی خانوادۀ من است. خیلی ساده بود؛ کتابی با موضوع طنز دفاع مقدس انتخاب کردم که پر از داستان‌های شیرین با قلمی روان و کاریکاتورهای خنده‌دار بود. شب که همۀ اعضای خانواده جمع بودند، نشستم و کتاب را برای خودم خواندم و بلند بلند خندیدم؛ انصافاً هم بعضی داستان‌هایش آدم را روده‌بر می‌کرد. خواندم و خندیدم تا اینکه توجه همه به سمت من جلب شد و مدام می‌پرسیدند به چه می‌خندی. با اصرار مادرم یکی از داستان‌ها را خواندم و همه خندیدند. دومی را به اصرار برادرهایم خواندم و کاریکاتورها را نشانشان دادم، که خیلی برایشان جالب بود. قسمت شیرین ماجرا وقتی بود که کتاب را دادم برادر کوچک‌ترم که کلاس سوم بود، بخواند؛ غلط و غلوط خواندن او، جذابیت کار را بیشتر کرد. خلاصه آن شب هر کدام از ما چند تا از داستان‌های آن را خواندیم و خندیدیم و یکی از بهترین و خاطره انگیزترین شب‌های زندگی ما رقم خورد، که تأثیرات خوبش تا امروز ادامه دارد. الآن برادرهایم رمان‌خوان‌های حرفه‌ای هستند و همۀشان تحصیلات دانشگاهی دارند و به آدم‌های موفقی در کار و زندگی تبدیل شده‌اند. مهم‌تر اینکه هنوز هم مطالعه می‌کنند و دربارۀ کتاب‌هایی که خوانده‌اند، در خانواده بحث می‌کنند. پدر و مادرم هم در کنار کار، از مطالعه غافل نمی‌شوند و کتاب‌های مذهبی و تربیتی می‌خوانند.
کسی نیست که نداند مطالعه و کسب دانش، چقدر برای زندگی کیفی انسان مورد نیاز است. خیلی از مردم به اهمیت مطالعه واقف هستند؛ اما نمی‌دانند چطور کتاب‌خوان شوند، چطور یک کتاب را از اول تا آخر بخوانند و رها نکنند، چگونه مطالعه برای آنها و اعضای خانوادۀشان تبدیل به یک عادت خوب شود، چگونه فرزندانشان را به مطالعه تشویق کنند. در این مقاله، راه‌کارهایی را به همین منظور معرفی خواهم کرد تا همه درک کنند که -به قول تولستوی- «در دنیا هیچ لذتی با لذت مطالعه برابری نمی‌کند». در دو دسته این راه‌کارها را بیان می‌کنم: اول راه‌کارهایی برای جذب شدن به کتاب‌خوانی و دوم، راه‌هایی برای برداشتن موانع کتاب‌خوانی.
راه‌کارها
امروزه به خاطر غلبۀ استفاده از فناوری‌ها، کتاب و کتاب‌خوانی به حاشیه رانده شده و نقش سرگرمی را پیدا کرده است؛ نگاهی به آمارهای مطالعه در کشورهای مختلف، گویای این مدعا است. در ایران امروز، نقش تلویزیون در میان خانواده‌ها بسیار پر رنگ است و خانواده‌های ایرانی ساعات بسیاری را به تماشای تلویزیون اختصاص می‌دهند. دیگر مانند قدیم اعضای خانواده برای گذران شب، مثنوی و شاهنامه و کتاب‌های خوب دیگر را نمی‌خوانند، دیگر کسی قصه‌های شیرین مادربزرگ‌ها را نمی‌شنود. امروز جای تمام این سنت‌های قشنگ و پر از حس‌های خوب را، وسیله‌هایی خشک و بی‌روح گرفته‌اند که منجر به تنهایی انسان‌ها و هزار جور آفت دیگر شده است.
بنابراین اگر بخواهیم کتاب‌خوان شویم و خانوادۀ خودمان را به مطالعه ترغیب کنیم، قدم اول این است که کتاب‌خوانی را هم مانند تماشای فیلم و تلویزیون، به یک وسیلۀ جذاب تبدیل کنیم. در قدم دوم باید کاری کنیم که مطالعه به یک عادت برای کل اعضای خانواده بدل شود.
الف. جذاب سازی مطالعه
- اولین مرحله در جذاب سازی، انتخاب کتاب‌های جذاب و البته مفید است. کتاب خوب، کتابی است که به نیازهای شخص با سبکی هنرمندانه و طراحی زیبا و بیانی ساده و روان، پاسخ دهد. لازم به تذکر نیست که برای هر گروه سنی، کتاب مختص به آن گروه باید تهیه شود. برای شروع می‌توانید از کتاب‌های عامیانه یا طنز استفاده کنید. به لحاظ تأثیری که الگوهای برجستۀ اخلاقی در شخصیت انسان دارد، مطالعۀ زندگی‌نامۀ بزرگان، مشاهیر و فرزانگان می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود.
- مرحلۀ دوم ایجاد انگیزه در بین اعضای خانواده از طریق تشویق و مطالعۀ دسته جمعی است. می‌توانید یک کتاب را بردارید و همه با هم بخوانید و لذت ببرید و این کار را هر شب برای چند دقیقه تکرار کنید. برای شروع با یک صفحه آغاز کنید و کم کم تعداد صفحات را بیشتر کنید. از اعضای خانواده خود بخواهید آنها هم در خواندن مشارکت کنند. می‌توانید برای تشویق به آنها جایزه بدهید.
- یکی از عوامل برانگیزاننده در امر مطالعه، حس کنجکاوی است. اگر مطالعه برای انسان به صورت وظیفه جلوه‌‌گر شود، رغبت به مطالعه هم کمتر می‌شود. در حالی که با برانگیختن حس کنجکاوی، چه بسا شخص با حوصلۀ فراوان، آن را پیگیری کند و به آن اهمیت دهد. می‌توانید سؤالی طرح کنید که ذهن خانواده را به خود مشغول کند و آنها را کنجکاو کند تا جواب آن را پیدا کنند. یا قسمتی از یک داستان را تعریف کنید و برای شنیدن بقیۀ داستان آنها را به کتاب حواله دهید.
- یک کتابخانۀ خانگی راه بیندازید. طراحی کتابخانه، رنگ آن و شیوۀ چینش و دسته‌بندی کتاب‌ها باید چشم‌نواز و جذاب باشد تا همه را به سوی خود بکشد. برای این کار می‌توانید از یک طراح دکوراسیون و یا از اینترنت و ایده‌های دیگران کمک بگیرید. در این کتابخانه می‌توانید جایزه‌هایی هم بگذارید، تا اگر فرزندانتان کتابی را خواندند و تمام کردند، آن جایزه‌ها را بردارند. این کار شوق به اتمام کتاب را در آنها بیشتر می‌کند.
- ازکتاب‌های جیبی استفاده کنید. این کتاب‌ها طوری طراحی شده‌اند که در جیب شما جای می‌گیرند و می‌توانند همراه شما باشند. هم‌چنین به خاطر حجم کم، شکل و قالب زیبایی که دارند، رغبت بیشتری برای خواندن در انسان ایجاد می‌کنند.
- از تکنولوژی بهره ببرید. در حال حاضر انواع مختلفی از کتاب وجود دارد که باعث می‌شود کتاب‌خوانی آسان‌تر بشود. تکنولوژی‌های جدید به انسان این امکان را می‌دهد که در مکان‌های مختلف بتواند به مطالعۀ کتاب بپردازد. می‌توانید از کتاب دیجیتالی (e-Book) مثل کتاب‌های pdf، که در تبلت و تلفن همراه قابل مطالعه است، استفاده کنید.
ب. چگونه به مطالعه عادت کنیم؟
عادت به مطالعه، امری اکتسابی و البته تدریجی است. اگر کتاب‌خوانی ادامه‌دار باشد، رفته رفته عادت پیدا می‌شود و با تقویت، این عادت به رفتار تبدیل می‌گردد، به خصوص اگر این کار از دوران کودکی شروع شود. وقتی فرد لذت مطالعه را چشید و به آن احساس نیاز پیدا کرد، دیگر کتاب و کتاب‌خوانی را رها نخواهد کرد. در اینجا برای کسانی که می‌خواهند خود و افراد خانوادۀشان به مطالعه و کتاب‌خوانی علاقه‌مند شوند، پیشنهادهایی شده است:
- بهتر است این کار را از کودکیِ فرزندانتان شروع کنید. حتماً برای آنها کتاب‌های عکس‌دار و رنگی بخرید. اگر فرزندتان خیلی کوچک است، می‌توانید از کتاب‌های پارچه‌ای یا پلاستیکی استفاده کنید که موقع حمام کردن هم بتواند با آنها بازی کند.
- همیشه برای آنها داستان و شعر بخوانید. بهترین کار این است که کتاب را بردارید و از روی شکل‌های آن برایش داستان تعریف کنید. وقتی کودک کمی بزرگ‌تر شد، می‌توانید از او بخواهید که داستان کتاب را از روی اشکال آن توضیح دهد. می‌توانید برای او کتاب‌های رنگ آمیزی هم بخرید. کتاب خواندن قبل از خواب را هرگز فراموش نکنید.
- وقتی کودکتان به مدرسه رفت و خواندن و نوشتن یاد گرفت، از او بخواهید برای شما کتاب بخواند و یا با او بنشینید و کتاب بخوانید. کودک باید کتاب‌خوانی را در والدین، به عنوان یکی از ملزومات زندگی، مشاهده کند. بهتر است طبق برنامه‌ریزی مشخص، به طور منظم آنها را به کتابخانه ببرید. این کار باعث می‌شود که کتاب، بخشی از برنامۀ زندگی بشود. یک قلک پول برای خرید کتاب تهیه کنید و برای خرید کتاب آنها را مشارکت دهید.
- برای دانش‌آموزان مقاطع بالاتر و دیگر افراد خانواده، می‌توان ساعت مطالعۀ دسته جمعی قرار داد و حتی به آنها جایزه داد. با اضافه کردن ساعات مطالعه، از طریق جذاب سازی و کم کردن موانع کتاب‌خوانی، می‌توان عادت به مطالعه را در خانواده نهادینه کرد.
موانع کتاب‌خوانی
همان قدر که بحث راه‌کارهای ارتقای کتاب‌خوانی مهم است، بحث رفع موانع هم اهمیت دارد. اگر مانعی بر سر راه کتاب‌خانی باشد، هر چقدر هم تلاش کنید، به مقصود نمی‌رسید. این موانع را می‌توان به موانع درونی و بیرونی تقسیم‌بندی کرد، که به اختصار چند نمونه از آنها را بیان می‌کنم.
شاید مهم‌ترین مانع، تصور غلطی است که از کتاب در اذهان نقش بسته است و مهم‌ترین عامل آن هم، شیوۀ ناصحیح آموزش و کتاب‌های درسی است. خیلی از مردم کتاب را انبوهی از اطلاعات می‌دانند که در ذهن آنها، مساوی با تحمل سختی بسیار برای فهمیدن و یادگیری است. این نگرش غلط، از دوران مدرسه کم کم در اذهان نقش می‌بندد. چارۀ کار این است که یک کتاب خوب بخوانیم. خواندن کتاب خوب، نگرش ما را عوض خواهد کرد. می‌توانیم این کتاب را برای خانواده هم بخوانیم و به آنها هم برای رفع آن نگرش غلط کمک کنیم.
مانع دیگر، عادت‌های غلط است. مثل عادت به تماشای بیش از حد تلویزیون، یا استفادۀ کنترل نشده از اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های کامپیوتری و… . می‌توانید برای تماشای تلویزیون، زمان مشخصی قرار دهید و مثلاً بچه ها را ملزم کنید فقط برنامه‌های مختص به گروه سنی خودشان را ببینند. بازی کامپیوتری را محدود کنید و به جای آن، از آنها بخواهید ورزش کنند. تعیین وقت برای این سرگرمی‌ها، عادت‌ها را تغییر می‌دهد و جا را برای فرصت کتاب‌خوانی باز می‌کند.
نداشتن دوست و همراه در کتاب‌خوانی، عدم دسترسی به کتاب‌های خوب، عدم دسترسی به کتابخانه‌ها، مشغلۀ زیادِ کاری والدین و کتاب‌خوان نبودن آنها، عدم توانایی مالی برای خرید کتاب، فضای شلوغ و پر سر و صدای خانه، از جمله موانعی هستند که بر سر راه کتاب‌خوانی وجود دارد.
نکتۀ آخر آنکه کتاب باید سهم مشخصی در سبد خرید خانواده داشته باشد. در کنار لباس و کفش و دیگر وسایل مورد نیاز خانواده، باید به خرید کتاب هم اهمیت داده شود. در بازار فقط از فروشگاه‌های پوشاک، وسایل زینتی و… دیدن نکنید؛ بلکه به فروشگاه‌های کتاب هم بروید و کتاب‌های خوب بخرید.
