شاید امروزه بسیاری از زنان جامعه خواهان مشارکت در فعالیتهای اجتماعی بوده و آن را حق مسلم خود بدانند. دین مبین اسلام نیز یکی از بهترین و مهمترین دیدگاهها را در این زمینه بیان کرده است؛ البته رعایت یکسری از آداب را در این مشارکت لازم دانسته و بر آنها تأکید میکند. به این ترتیب، میتوان ابعاد حضور اجتماعی زنان در جامعه را در زمینه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مطرح کرد:
- حضور سیاسی زنان در جامعه: از همان ابتدای تشکیل حکومت اسلامی در حجاز، پیامبر گرامی اسلام، مشارکت سیاسی در تعیین حکومت اسلامی را در نظر قرار داده و از زنان خواستند که در این امر مهم شرکت نمایند. خداوند در قرآن میفرماید: ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن به سوی تو میآیند (و میخواهند) با تو بیعت کنند که چیزی را برای خدا شریک نیاورند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، فرزند نامشروع نیاورند و آن را به دروغ به شوهر خویش نسبت ندهند و در هیچ کار نیکی، تو را فراموش نکنند، با آنها بیعت کن و از خداوند برای آنها آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده و مهربان است.[۱]
شایان ذکر است که در عصری که در سرزمین حجاز دختران را زنده به گور کردند و هیچگونه حقی حتی برای زنده ماندنشان قائل نبودند، براساس آیه مذکور با طرح بیعت زنان با پیامبر، هویت مستقل سیاسی، اجتماعی و حقوقی زنان مورد تایید قرار می گیرد.
تاریخ اسلام نیز شاهد حضور سیاسی زنان در میان امت اسلامی بوده است. حضرت زهرا۳ یکی از مظاهر این حضور است؛ حمایت ایشان از پیامبر گرامی اسلام در ابتدای تبلیغ، حضور حضرت زهرا۳ در مجلس یا به تعبیری دیگر میتینگ سیاسی مباهله، حمایت و دفاع از امام علی۷ در جانشینی پیامبر، اعتراض به خلیفه اول در زمینه غصب فدک، اعتراض به خلیفه اول و دوم در زمینه عملکرد آنها، اعتراض به انصار در زمینه سکوت و تساهل، اعتراض به یورش به منزل امام علی۷ و بیحرمتی به ایشان و… را میتوان برشمرد. همچنین حضرت زینب۳ مظهر دیگر مشارکت سیاسی زنان در حکومت اسلامی است. حضور ایشان و سایر زنان بنیهاشم در واقعه عاشورا و افشاگریهای بعد از آن، در میان مجلس سران حکومت و نیز در میان مردم مثال زدنی است. عملکرد حضرت زهرا۳ و حضرت زینب۳ به گونهای است که حتی تا به امروز هم، در هیچ کجای جهان و با مطالعه عملکرد هیچ زنی در دنیا نظیر آن یافته نمیشود.
هجرت سیاسی زنان دوشادوش مردان از قلمرویی به قلمرو دیگر، حضور آنان در جبهههای جنگ به عنوان پرستار و یا امدادگر و حتی در برخی موارد جهاد مسلحانه آنان با دشمن، انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، تحمل مجازات مرگ به دلیل گرایشات سیاسی (شهادت حضرت زهرا۳، شهادت سمیه۳) و…، از دیگر ابعاد حضور سیاسی زنان در میان حکومت اسلامی است.
در عصر حاضر و در حکومت جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی نیز، قائل بر حضور زنان در مسائل کشور بودند. ایشان بیان کردند: همه ملت ایران چه بانوان و چه مردان باید این خرابهای که برای ما گذاشتند بسازند، با دست مرد تنها درست نمیشود، مرد و زن باید با هم این خرابه را بسازند.[۲]
- حضور فرهنگی زنان در جامعه: به جرأت میتوان گفت که دین اسلام یکی از مستحکمترین دیدگاهها را در زمینه لزوم کسب معارف میان زنان و حضور فرهنگی و علمی آنان مطرح میکند. کم نیستند زنانی که از ابتدای ظهور اسلام، از مرجعیت علمی در میان مردم برخوردار بودهاند؛ مرجعیت علمی حضرت زهرا۳ و پاسخگویی ایشان به مسائل مربوط به مردان و زنان،[۳] بیان معارف الهی،[۴] حل اختلاف در مسائل دینی[۵] و بیان احکام شرعی توسط ایشان[۶] از نمونههای بارز حضور علمی و فرهنگی زنان در صدر اسلام است.
اما اسلام در مرحله اول، از لزوم کسب معرفت در میان زنان و مردان سخن میگوید: خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده و کسانی را که دانشمندند گرامی میدارد.[۷] همچنین میفرماید: آیا کسانی که میدانند و کسانی که نمیدانند، یکسان هستند؟[۸]
اما در مرحله دوم، تأکید اسلام بر (صرفا) علمآموزی زنان قرار میگیرد؛ چنانکه حضرت رسول میفرماید: زنان انصار خوب زنانی هستند، شرم و حیا آنان را از تفقه در دین باز نداشته است.[۹]
اهمیت این امر تا جایی است که اسلام یکی از وظایف مردان را تعلیم به زنان یا فراهم آوردن زمینه علمآموزی آنان دانسته و عدم انجام آن را از گناهان کبیره قلمداد کرده است.[۱۰] این در حالی است که در مسحیت و در بیان پولس آمده: زن را اجازه نمیدهم که تعلیم دهد؛ بلکه باید در سکوت بماند.[۱۱]
- حضور اقتصادی زنان در جامعه: «اسلام به شکل بیسابقهای حقوق زن را در مسائل مالی و اقتصادی رعایت کرده است. از طرفی به زن استقلال و آزادی کامل اقتصادی داده و دست مرد را از مال و کار او کوتاه کرده است و حق قیمومیت در معاملات زن را که در دنیای قدیم سابقه ممتد دارد و در اروپا تا اوایل قرن بیستم رایج بود، از مرد گرفته است.[۱۲] از طرف دیگر با برداشتن مسئولیت مالی بودجه خانوادگی از دوش زن، او را از هر نوع اجبار و الزام برای دویدن به دنبال پول معاف کرده است».[۱۳]
به نظر میرسد که دلیل این امر هم، نه به خاطر ایجاد محدودیت برای زنان، بلکه به منظور برداشتن بار مسئولیت تأمین مالی خانواده و جلوگیری از به زحمت افتادن اوست. اما از آنجا که در زمینه برخی از مشاغل مانند معلمی، پرستاری، خیاطی، دکتری، یا سرپرست خانوار بودن و…، نیاز به حضور زنان احساس میشود، این معافیت بیاثر بوده و زنان در اینگونه موارد، موظف به کار کردن هستند. پس به نظر میرسد در سایر مشاغلی که نیاز به حضور زنان نیست، از آنجا که دادن نفقه وظیفه و تکلیف مردان در خانواده است، زنان وجوب یا ضرورتی برای پیدا کردن شغل نداشته باشند. با این حال، علاقه زیادی برای دستیابی به شغل در میان بانوان دیده میشود.
از سوی دیگر، مسائل و مشکلاتی که در حواشی اشتغال تماموقت زنان وجود دارد نیز، فراواناند. با این حال، زنانی که مجبور به کار کردن هستند، کم نیستند و باید آن مشکلات را مورد توجه قرار داده و برای رفع آنها تدابیری بیاندیشند.
در ادامه به برخی از این مشکلات اشاره میکنیم:
- ۱٫ کمرنگ شدن روابط عاطفی زن با سایر اعضای خانواده
مهمترین قدرت زن در خانواده، برقراری رابطه عاطفی او با همسر یا فرزندانش است. متأسفانه باید اقرار کرد که کار تماموقت خانمها، به معنای حذف روابط عاطفی اعضای خانواده و گسست آنها از یکدیگر است. به صورتی که میتوان گفت در خانهای که زن و مرد هر دو کارمند باشند، فرزند آنها دچار شبه یتیمی میگردد.
- ۲٫ اختلال در برقراری رابطه خانوادگی: همه ما به خوبی میدانیم که بیشتر روابط خانوادگیِ اعضای یک فامیل با احوالپرسیها، زنگ زدنها و سراغ گرفتنهای خانمها است که شکل میگیرد و این به دلیل توان بالای یک زن در برقراری ارتباط، گرمی سخنوری، همدردی و دلجوییهای اوست. اما هنگامی که زن اشتغال تمام وقت دارد، طبیعتا دیگر وقتی برای ارتباط با اعضای خانواده خود ندارد، چه برسد به دیگر اعضای فامیل.
- کسب درآمد بیشتر از یک سو و صرف هزینههای بیشتر از سوی دیگر: با مطالعه میزان کسب درآمد و صرف هزینههای خانواده، میتوان متوجه شد که از یک سو به دلیل اشتغال زن، درآمد جدیدی به خانواده تزریق میشود و از سوی دیگر به دلیل همان مورد، هزینههای بیشتری هم صرف میشود؛ مثلاً محدودیت در وقت مادر باعث میشود که خانواده متحمل پرداخت هزینه مهدکودک، تهیه البسه خانواده در عوض خیاطی، تهیه مواد غذایی مورد نیاز خانواده به صورت آماده مثل شیرینی، سبزی خورد شده، پیاز داغ، رستوران گردی و…، استفاده از خدمتکار برای نظافت منزل، خرید تبلت و وسایل سرگرمی برای فرزند و یا ثبتنام او در کلاسهای مختلف و… گردد.
همچنین میتوان به پرداخت هزینه مسافرت و تفریح بیشتر به دلیل خستگی کاری یا رسیدن به آرامش روحی، و نیز صرف هزینههای درمانی بیشتر به دلیل عدم رعایت سبک زندگی و غذای سالم نیز اشاره کرد.
میتوان به این امور، استرس یا درگیری ذهنی زن با محیط کاری مدتها پس از پایان کار (به دلیل ویژگی روانشناسانه او)، سختی فرزندآوری به دلیل شرایط بیولوژیکی خاص یک زن اعم از بارداری، زایمان، شیردهی و..، گرفتن فرصت کار کردن از مردان و افزایش نرخ بیکاری آنها و در نتیجه عدم تشکیل خانواده، نداشتن وقت عبادت و راز و نیاز با خداوند، نداشتن ذهن آرام برای برقراری نظم و بکارگیری سلیقه در چیدمان منزل و… را به موارد فوق اضافه کرد.
آداب حضور در اجتماع
دین مبین اسلام علاوه بر پذیرفتن اصل حضور در جامعه، مقررات و آدابی هم در نظر گرفته است. در این خصوص، میتوان برخی از آداب ذکر شده را نام برد:
- رعایت پوشش و نگاه: خداوند در آیه ۳۱ سوره نور، فروبستن چشم خود به نامحرم و رعایت پوشش اسلامی را به هنگام حضور در جامعه خواستار شده است.
- پرهیز از تبرج: تبرج به معنای نمایان کردن چیزی است که لازم است پوشیده و مخفی باشد. موضوع تبرج، زمانی مطرح میشود که ظاهرا حجاب زن رعایت شده ولی زن در عین پوشش، جلب توجه کرده و دیگران را به خود جذب میکند.[۱۴]
- عدم اختلاط زنان با مردان و شوخی نکردن با یکدیگر: رسول خدا۹ در این زمینه میفرمایند: هرکس با زن نامحرمی شوخی کند، به ازای هر کلمه که میگوید، هزار سال زندانی میشود.[۱۵]
پس اگرچه اسلام اصل حضور و مشارکت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زنان در جامعه را پذیرفته است، اما آداب حضور در جامعه را هم مطرح کرده است؛ تا هم زنان مورد سوءاستفاده مریضدلان قرار نگیرند و هم اینکه کانون خانوادهها در جامعه اسلامی از هم فرو نپاشد.
[۱]. ممتحنه، ۱۲٫
[۲] .آزادی در اندیشه امام خمینی، ص۱۳۳٫
[۳]. ماساه الالزهرا، ص۵۳-۵۴؛ به نقل از سایت حوزه.
[۴]. دلائل الإمامه،ج۱؛ مستدرک الوسایل، ج۱۲، ص۸۱؛ سفینهالبحار، ج۲، ص۱۱۲٫
[۵]. الاحتجاج، ج۱، ص۱۵-۱۸٫
[۶]. بحار الانوار، ج۲، ص۳٫
[۷]. مجادله، ۱۱٫
[۸]. زمر، ۹٫
[۹]. کافی، ج۱، ص۳۵٫
[۱۰]. مستند العروه الوثقی، ج۲، ص۳۶۲٫
[۱۱]. زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، ص۲۱۲٫
[۱۲] .آیه ۲۲ سوره نساء. برای زنان از آنچه کسب کرده اند بهره ای است و برای زنان از آنچه کسب کرده اند بهره ای است.
[۱۳] .استاد مطهری.مجموعه اثار استاد مطهری. ج۱۹٫ص۲۲۰
[۱۴]. آداب حضور زنان در جامعه از منظر آیات و روایات؛ نشریه تبیان.
[۱۵]. بحار الانوار، ج۷۳، ص۳۶۳٫