مدیریت قرارگاه، تشکیلاتی تربیتی برای نوجوانان
قرارگاه داری یک کار بسیار پیچیده و در عین حال شیرین است. می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین ارکان قرارگاه، «محتوای قرارگاه» است. در این نوشتار مختصر، به این رکن مهم قرارگاه می‌پردازیم.
- چه بگویم؟
همان‌طور که قطعاً در تجربۀ جلسات قرارگاهی خود مشاهده کرده‌اید، یک جلسه قرارگاهی باید از چند ویژگی مهم برخوردار باشد؛ از جمله اینکه شادابی و نشاط در جلسۀ قرارگاهی وجود داشته باشد، معنویت در جلسه باشد، گزارش‌دهی دانش‌آموزان به یکدیگر و به مربی انجام شود و چالش‌ها و سؤال‌های دانش‌آموزان، چه در حوزۀ تشکیلاتی و چه حوزۀ اخلاقی تا حد امکان برطرف شود و اینکه در آخر دانش‌آموز کاملاً حس کند که در این جلسه چیزی به او اضافه شده است.
حتماً مبحث «جُنگ معرفتی» نمایندۀ مقام معظم رهبری، حاج‌آقا حاج‌علی‌اکبری را مطالعه کرده‌اید. اگر مطالعه نکرده‌اید، پیشنهاد می‌دهم بلافاصله بعد از خواندن این مقاله به سراغش بروید! در آن مبحث اشاره می‌شود که یک جلسۀ قرارگاهی باید یک جنگ معرفتی باشد؛ یعنی ترکیب درست و هوشمندانه‌ای از مباحثی که مورد نیاز دانش‌آموز است. در آن مطلب توضیح می‌دهند که این جنگ اگر شامل چه چیزهایی باشد، خوب است.
اولین چیزی که در جلسه طرح می‌شود، تلاوت قرآن است. خوب است اگر هر جلسه، یکی از دانش‌آموزان داوطلب شود و حتماً جلسه با تلاوت چند آیه از قرآن شروع شود. اما بهتر و کامل‌تر آن است که یک نفر مسئول این قسمت باشد و قبل از هر جلسه، قسمتی از قرآن را انتخاب کند و به سایرین اطلاع دهد تا قبل از جلسه، مطالعه‌ای مختصر بر روی تفسیر و ترجمۀ آن داشته باشند و در جلسه، این آیات با ترجمه و تفسیر تلاوت شوند. بسیار خوب است که مربی بعد از شنیدن تفسیرهای دانش‌آموزان، خود نکات تکمیلی را برای آنها مطرح نماید.
مبحث بعدی که باید در جلسۀ قرارگاهی توسط مربی به آن پرداخته شود، مناجات و دعا است. تلاوت ادعیه و زیاراتی مثل دعای توسل، زیارت عاشورا، امین الله و به خصوص زیارت آل‌یاسین. اگر مربی در انتهای دعا، چند نکتۀ مختصر در مورد آن دعا برای دانش‌آموز در دست داشته باشد، شاهد تأثیر دو چندان از این بخش خواهد بود.
هم‌چنین مربی باید از اعضای قرارگاه بخواهد که گزارش کار هفتۀ خود را در جلسه بازگو کنند. اینجا است که می‌تواند در قالب این گزارش‌ها، هم درد و دل‌های دانش‌آموزان را بشنود، هم اشکالات آنها را تذکر بدهد و هم سؤالاتشان را پاسخ دهد. اعضا هم در این قسمت از تجربیات همدیگر بهره‌مند می‌شوند.
مسئلۀ دیگر، اخبار روز است. دانش‌آموزان اخبار را به جلسه بیاورند و با هم به اشتراک بگذارند و مربی رصد کند که اگر اخبار مهم هفته توسط بچه‌ها گفته شد، تحلیل‌های مهمی را که از آن اخبار آماده کرده است، مطرح کند. اگر هم خبری مهم بود و توسط اعضا گفته نشد، آن خبر را در جلسه مطرح نماید. به این نحو هم اعضا یاد می‌گیرند چگونه خبرها را رصد کنند و هم می‌بینند که کدام خبرها برای مربی‌شان جدی و مهم‌تر است. دانش‌آموز به این طریق اولویت‌یابی در مسایل را یاد می‌گیرد.
مطرح شدن یک بخش تشکیلاتی هم، ضروری و حیاتی است؛ حتماً باید در جلسۀ قرارگاهی، مبحث تشکیلاتی مطرح شود تا جلسه صحیح و سالم به مقصد برسد و وسط راه نفس کم نیاورد! دانش‌آموز این همه راه کوبیده و آمده و مربی این همه وقت گذاشته و اگر دانش‌آموز یک مبحث تشکیلاتی یاد نگیرد، یعنی باخت!
پس مربی باید رصد کند و ببیند دانش‌آموزان قرارگاه‌اش، در کدام مهارت‌های تشکیلاتی بیشتر ضعف دارند و نیاز به آموزش. مثلاً مدیریت زمان؟ شاید ارتباط با کادر مدرسه؟ شاید اخلاق تشکیلاتی؟ رصد نیاز مخاطب توسط مربی، بسیار مهم است. یا اینکه مربی تقویم و عملیات و مناسبت‌های پیش رو را بررسی می‌کند تا ببیند طبق شرایط زمانی و مناسبتی، چه عملیاتی در پیش است تا آن را در قسمت تشکیلاتی برای دانش‌آموزان شرح دهد و به آنها آموزش دهد.
بحث معرفتی هم که گل مجلس است و اگر دانش‌آموز بدون آن از جلسه بیرون رفت، قطعاً دست‌خالی رفته است! در این قسمت، مربی از موضوعات سیر فکری تربیتی استفاده می‌کند و با برنامه‌ریزی قبلی، به صورت مستمر و منظم، مطالب را برای دانش‌آموزان ارائه می‌دهد.
دعای آخر جلسه یادتان نرود! مثلاً دعای سلامتی امام زمان (عج). به تجربه می‌گویم، این دعای آخر جلسه را دانش‌آموزها خیلی دوست دارند.
در مجموع موضوعاتی که می‌توانید در جلسات قرارگاهی و خیمه‌های معرفت و برنامه‌های تشکیلاتی با متربی مطرح کنید، در این دوازده مورد خلاصه شده است:
– مسجد، نماز، معرفت و عبادت خدای متعال
– اهل‌بیت و مقام ولایت (انحراف دینی و عقیدتی، بهائیت و وهابیت)
– تلاوت و تدبر در قرآن
– نوجوان و معنا و مسیر زندگی (ادیان، مکاتب و فرق انحرافی)
– انقلاب اسلامی و هویت اسلامی ایرانی (جامعه و تاریخ)
– اخلاق معاشرت و سبک زندگی اسلامی
– احکام، آداب و سبک زندگی اسلامی
– مهارت‌ها و توانمندی‌های زندگی موفق
– تشکل و مهارت فعالیت‌های مؤثر اجتماعی و تشکیلاتی
– تحصیل علم و فرهنگ تحقیق و مطالعه
– خانواده و ارتباط با اولیا، مربیان و معلمان
– ورزش و نشاط و سلامت
- چگونه بگویم؟
با توجه به اینکه قرار است مطلب را خلاصه بگویم، در این قسمت صرفاً به چند نکتۀ مهم اشاره می‌کنم:
الف. لقمۀ آماده، ممنوع!
مطالب را آماده و شسته‌رفته در اختیار دانش‌آموز قرار ندهید. همیشه قسمتی را به دانش‌آموز بسپارید و بعد از شنیدن حرف‌های آنها، خودتان مطالب را تکمیل و تصحیح کنید و سپس محتوای خوبی را در زمان خوب و بدون عجله و باحوصله و توجه به سیر فکری – تربیتی برای آنها ارائه دهید.
دانش‌آموزان با این روش، علاقه‌مند به شنیدن و یادگیری بالاتر هستند. نمونه‌های آن مثل بحث تلاوت قرآن و اخبار است که ذکر کردم. در بحث تشکیلاتی و معرفتی هم می‌توانید موضوع را از قبل به صورت کلی، طوری که کل مبحث هفتۀ آینده مشخص نشود، به دانش‌آموزان ارائه دهید و از اعضا بخواهید در مورد آن تحقیق یا مطالعه کند.
ب. جلسۀ قرارگاهی را بریده بریده نکنید!
تمام بخش‌هایی که در بالا به آنها اشاره کردم، باید به طور پیوسته به دانش‌آموز ارائه شود، که او متوجه نشود که شما چگونه جلسه را دسته‌بندی کرده‌اید. اشکالی ندارد اگر بفهمد که شما برای جلسه برنامه‌ریزی کرده‌اید، اما این‌طور نباشد که بگوییم «خب، فلان بحث را تمام می‌کنیم می‌گذاریم کنار، حالا بپردازیم به مطلب بعدی». خیر! این اشتباه است. باید با یک ربط زیبا و منطقی، مطالب را به صورت پیوسته ارائه کنیم.
ج. همیشه روش ارائۀ مبحث، ارائۀ کلامی نیست!
شما می‌توانید با نحوۀ برخورد خود، با طرز پوشش خود، با نحوۀ صحبت خود و…، آنچه را می‌خواهید به دانش‌آموز ارائه کنید. برای مثال وقتی دانش‌آموز ببیند مربی‌اش زمان تلاوت قرآن احترام می‌گذارد، او هم یاد می‌گیرد و… .
د. با پرسش شروع کنید
ابتدا مباحث را با پرسش از دانش‌آموز شروع کنیم و بدین گونه او را نیز، درگیر بحث کنیم. البته این روش در مورد تمام مطالب صدق نمی‌کند.
در نهایت اینکه موضوعات و مسئله‌های تعیین شده را از چه طریق، چه روش، قالب و برنامه‌هایی می‌توان اجرایی کرد؟
روش‌های کلان:
- مواجه سازی دانش‌آموز با واقعیت‌ها
- موقعیت‌سازی و شرایط آفرینی
- فعال‌سازی و مسئولیت سپاری به دانش‌آموزان
- موج‌آفرینی و مسئله‌سازی
- چهره‌سازی و اسوه‌پردازی
- گفت‌وگو و سخن‌پردازی
- تولید و نشر آثار نوشتاری
- اثر آفرینی هنری
- فضاسازی محیطی
- نمادسازی
روش‌های خرد:
- دیدار با چهره‌های موفق علمی، فرهنگی، دینی و انقلابی
- فعال‌سازی و مسئولیت سپاری
- برگزاری اردوهای تفریحی، زیارتی و آموزشی
- معرفی کتاب و محصولات فرهنگی
- برگزاری جلسات گفت‌وگو و بحث
- ایراد سخنرانی و تدریس‌های دانش‌آموزی
- برگزاری هیئت یا جلسات مذهبی
- دعوت از اساتید و استفاده از آنها در جلسات پرسش و پاسخ
- طراحی مسابقات فرهنگی، ورزشی، معرفتی و دینی
- برنامه‌ریزی انجام تحقیق و پژوهش‌های دانش‌آموزی
- برگزاری جلسات نمایش و نقد فیلم و رسانه
- ایجاد حلقه‌های مطالعاتی و کتاب‌خوانی
- حضور جمعی در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
- بازدید از مراکز علمی و آزمایشگاهی و کارخانه‌ها
- جلسات بازدید و آشنایی با حوزه و دانشگاه
- برگزاری جلسات اولیا و خانواده
- برگزاری اردوهای جهادی
- تا کجا بگویم؟
در هر مرحله، قرار است مخاطب خود را به کدام نقطۀ مطلوب و نتایج مورد انتظار از نوجوان تراز برسانید؟ و کدام‌یک از اهداف منظومه‌ای را محقق سازید؟
مرحلۀ اول: عزم، امید و احساس مسئولیت آگاهانه نسبت به زندگی مؤمنانه و فعالیت تشکیلاتی، یا درک نسبی فرصت‌ها و چالش‌های دوران نوجوانی.
مرحلۀ دوم: معرفت، بصیرت و احساس افتخار و مسئولیت نسبت به هویت اسلامی – ایرانی و مسئلۀ امامت و ولایت، همراه با تجربه و توان فعالیت مؤثر تشکیلاتی (راهبری – عملیاتی).
مرحلۀ سوم: توان تحلیل و توسعۀ معرفت و بصیرت نسبت به مسایل فکری و اجتماعی، بر اساس مبانی و روش‌های اسلامی همراه با تجربه و توان راهبری، فکری، انگیزشیِ گروه همسال.
