ویژگی‌‌های تربیت حماسی در آیینه‌‌ی روایات

 اسلام، تاکید فراوانی بر تربیت صحیح و لزوم توجه به آن دارد. در روایات نقل شده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه‌ی معصومین علیهم السلام موارد متعددی از این سفارش ها قابل مشاهده است. حضرت علی بن الحسین علیه السلام در ضمن توضیح حقوق فرزند، به پدر دستور می‌دهد: با فرزندت آن چنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه‌ی زیبایی و جمال اجتماعی او شود، او را چنان پرورش ده که بتواند در شئون مختلف دنیای خود، با عزت و آبرومندی زندگی کند و مایه‌ی زیبایی و جمال تو باشد.^۱

حضرت علی علیه السلام می‌فرمود:

خیر ما ورّث الآباء الابناء الادب^۲

بهترین ارثی که پدران می‌توانند به فرزندان خویش بدهند، ادب و تربیت صحیح است.

از آنجا که تربیت حماسی مفهومی جدید و برگرفته از شاخصه‌های تربیت اسلامی است، تنها از طریق آیات و روایات قابل دستیابی می‌باشد. با توجه به گستردگی این مفهوم، نمی‌توان در این مجال به تمامی شاخصه‌های آن پرداخت؛ بنابراین تنها به چند شاخصه از این نوع فرهنگ و تربیت، و نمونه‌هایی از بازتاب آن در روایات و زندگانی ائمه‌ی معصومین علیهم السلام خواهیم پرداخت.

نشاط و دوری از خمودگی و ناامیدی

تربیت حماسی آن گونه که از نگاه به زندگی پیامبر گرامی اسلام و جانشینان او به دست می‌آید، تربیتی اسلامی و انسان‌ساز است که از فرد، شخصیتی فعال، تأثیر گذار و رو به تعالی و پیشرفت ساخته و او را از خمودگی، سکون و بی‌تفاوتی دور نگه می‌دارد. بسیاری از دستورات اسلامی را نیز می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد. آنجا که سخن از دعوت به ورزش و فعالیت‌های بدنی است، اسلام تیراندازی و شنا را توصیه می‌کند، همان گونه که رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله می‌فرماید:

علّموا ابنائکم الرَّمی و السّباحه^۳

به فرزندان خود تیراندازی و شنا بیاموزید.

و همچنین حضرت به اسب دوانی نیز ترغیب می‌نمایند. فعالیت‌هایی که علاوه بر ایجاد شادابی و تقویت جسم و روح، مهارت‌های دفاع و جنگ‌آوری را نیز برای شخص به ارمغان می‌آورد.

از همین منظر است که ائمه‌ی معصومین علیهم السلام مسلمان را مکرراً به تلاش و کوشش دعوت کرده و آنان را از ناامیدی و سستی برحذر می‌دارند.

آگاهی و بصیرت

آگاهی نسبت به مسائل زمان از جمله راهکارهای مؤثردر تربیت حماسی از منظر ائمه‌ی معصومین علیهم السلام است. از همین رو است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام زمانی که تصمیم به تربیت فرزند ارشد خود امام حسن علیه السلام می‌گیرند، در کنار آشنا نمودن ایشان با کتاب آسمانی و مبانی دینی، او را با مسائل روز اجتماعی نیز آشنا می‌کنند و در نامه‌ی خود به وی این گونه می‌نویسند: در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خدای توانا و بزرگ را همراه با تفسیر آیات، به تو بیاموزم، و شریعت اسلام و احکام آن، از حلال و حرام را به تو تعلیم داده و به چیز دیگری نپردازم.

اما از آن ترسیدم که مبادا رأی و هوایی که مردم را دچار اختلاف کرد، و کار را بر آنان شبهه ناک ساخت، به تو نیز هجوم آورد، گر چه آگاه کردن تو نسبت به این امور را خوش نداشتم، اما آگاه شدن و استوار ماندنت را ترجیح دادم، تا تسلیم هلاکت‏های اجتماعی نگردی، و امیدوارم خداوند تو را در رستگاری پیروز گردانده و به راه راست هدایت فرماید.^۴

بدین ترتیب حضرت علی علیه السلام آشنا نمودن متربی با مسایل روز و شبهات را یکی از مواردی می‌دانند که باید در مسیر تربیت مورد توجه قرار گیرد. علم، آگاهی و توانایی برخورد با موانع و مشکلات از شاخصه‌های تربیت مورد نظر ائمه معصومین علیهم السلام است.

غیرت دینی و عدم سکوت در برابر بدی ها

زندگی ائمه‌ی معصومین علیهم السلام نیز سرشار از صحنه‌های غیرت ،جوانمردی و بزرگواری است. که با دقت در آنها می‌توان شاخصه‌های تربیت حماسی را یافت. بی‌تفاوت نبودن در برابر زیر پا گذاشتن حدود الهی از جمله مواردی است که می‌توان آن را در زندگی معصومین علیهم السلام مشاهده کرد. امام علی علیه السلام در این باره می‌فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله از ستمی که به خود او می‌شد، انتقام نمی‌گرفت مگر آنکه حریم الهی هتک می‌شد، که در آن صورت خشم می‌گرفت و غضبش برای خدا بود.^۵ داشتن غیرت دینی و بی‌تفاوت نبودن نسبت به هتک حریم الهی را می‌توان یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های تربیت حماسی دانست. فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر، که در اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته، جلوه‌ای از همین شاخصه است. از ابی‌عبداللَّه علیه السلام روایت شده که، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: «خداوند، مؤمن ناتوانی را که دینی ندارد، دشمن می‏دارد». به حضور مبارکش عرض شد: «کدامین مؤمن است که دین ندارد؟» فرمود: «کسی که از منکر نهی نمی‏کند».^۶

حضرت امیر المومنین علیه السلام فرمودند:

لعمری ما علی من قتال من خالف الحق و خابط الغی من ادهان و لا ایهان^۷

به جان خود سوگند که در نبرد با کسی که مخالفت حق کند و راه گمراهی پیش گیرد نه مداهنه می‌کنم و نه سستی.

این همان روحیه‌ی ایستادگی در برابر ناحق است که از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های تربیت حماسی به شمار می‌رود.

حقیقت‌جویی

حقیقت‌جویی از دیگر مؤلفه‌های تربیت انسان ساز مکتب اسلام است. مسلمان مکتبی نمی‌تواند چشم بر زشتی‌ها ببندد و تنها به واسطه‌ی اینکه امری ناپسند، به حزب و گروه او تعلق دارد، آن را بپذیرد. پذیرفتن حق و دعوت به حقیقت‌جویی یکی دیگر از نقاط مشترک همه‌ی انبیا و ائمه علیهم السلام می‌باشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مؤمن هر چه انفاق کند، نزد خداوند از حق گویی در حال رضا و خشم محبوب‌تر نیست.^۸

و امام صادق علیه السّلام فرمود:

از حقیقت ایمان آن است که حق را اظهار کنی اگر چه به زیانت باشد، و از باطل دست بازداری، اگر چه به سودت باشد، و از گفتن تجاوز نکنی و زبانت از علمت تجاوز نکند.^۹

امیر المؤمنین علیه السلام نیز در این باره چنین توصیه کرده‌اند:

ای مردم! در طریقه‌ی هدایت به علت اینکه طرفداران حق کم می‏باشند، ترسی به خود راه ندهید، مردم در کنار سفره‏ای قرار گرفته‏اند که سیری آن کوتاه و گرسنگی آن طولانی می‏باشد.

و در ادامه مطالب گهربارشان، به این نکته نیز اشاره داشتند که:

ای مردم! هر کس راه درست را بگیرد، به آب می‏رسد و هر کس بیراهه رود، در بیابان‏ها سرگردان می‏گردد.^۱۰

آری! ایستادگی بر موضع باطل، هیچ نسبتی با تربیت حماسی ندارد و سلحشوری به معنای رایج آن، هیچ‌گاه به معنای پایداری بر موضع باطل و ادامه‌ی آن نمی‌باشد، بلکه گاهی این عقب‌نشینی و تغییر مسیر است که حماسه می‌سازد، خاصه آنجا که مسیر طی شده، مسیری ناصحیح بوده باشد. حر بن یزید ریاحی، نمونه‌ی روشنی از این حماسه‌سازی است که داستان زیبای عقب‌نشینی او، وقتی که حق را شناخت، همواره با بزرگی نقل می‌شود. حر وقتی اباعبدالله الحسین علیه السلام را در موضع حق یافت و باطل بودن طرفی که فرماندهی‌اش را بر عهده داشت، بر او کاملاً روشن شد و از مسیر طی شده بازگشت و سرافرازانه پوزش طلبید و نیز در رکاب امام زمان خود حماسه‌ای به یاد ماندنی آفرید.

در اینجا تنها به جمله‌ای از امام علی علیه السلام اکتفا می‌کنیم که فرمودند:

إنّ دین اللَّه لا یعرف بالرّجال، بل بآیه الحقّ، فاعرف الحقّ تعرف أهله یا حارث! إنّ الحقّ أحسن الحدیث، و الصادع به مجاهد

همانا که دین خدا به مردان شناخته نمی‏شود؛ بلکه به نشانه‌ی حق شناخته می‏شود. پس حق را بشناس تا اهل آن را بشناسی. ای حارث! حق نیکوترین سخن است، و هر کس آن را آشکارا بگوید، مجاهد است.^۱۱

عمل‌گرایی و دوری از شعارزدگی

برای یافتن تربیت حماسی باید عمل‌گرا بود و در دام شعارزدگی نیفتاد. برخی به دعوت دیگران به کار خیر، عادت کرده‌اند اما خود از آن بهره‌ای نبرده‌اند و تلاشی در این زمینه نداشته‌اند. خداوند این گونه عملکردی را نمی‌پذیرد و آن را مورد نکوهش قرار می‌دهد:‌

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ^* کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُون^۱۲

ای کسانی که ایمان آورده‏اید! چرا سخنی می‏گویید که عمل نمی‏کنید؟!^* نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که به آن عمل نمی‏کنید!‏

و این سیره و روش، به صورت مکرر مورد تأکید ائمه معصومین علیهم السلام نیز قرار گرفته است.

امیر المؤمنین علیه السلام می‌فرماید:

ایها الناس، انی و الله ما احثکم علی طاعه الا و اسبقکم الیها و لا انهاکم عن معصیه الا و اتناهی قبلکم عنها

ای مردم! به خدا سوگند! من هرگز شما را به هیچ طاعتی فرا نمی‌خوانم، مگر آنکه خود در عمل به آن بر شما پیشی بجویم و از هیچ گناهی شما را بازنداشته و نهی نمی‌کنم، مگر آنکه پیش از شما، خود را از عمل به آن باز بدارم.^۱۳

توکل

از دیگر شاخصه‌هایی که با بررسی ماهیت تربیت حماسی و علایم و نشانه‌های آنها می‌توان یافت، «توکل به خداوند» است. توانایی‌ها، قدرت برنامه‌ریزی و استعداد انسان هر مقدار که گسترده و عظیم باشد، باز هم در برابر قدرت و عظمت پروردگار کوچک و حقیر است.

تربیت حماسی، به ما می‌آموزد که در همه‌ی احوال و در همه‌ی کارها باید به خداوند توکل کرده و به داشته‌های خود دلخوشی نکرد و در این راه غفلت نورزید.

امام حسین علیه السلام در دعای عرفه بر این مطلب تاکید کرده و می‌فرمایند:

الهی انا الفقیر فی غنای فکیف لا اکون فقیرا فی فقری؟

خداواندا! اگر در عین بی‌نیازی بوده باشم باز مستمندم، پس چگونه در حالی که سرتاپا احتیاجم فقیر نباشم.

امام صادق علیه السّلام فرمودند:

خداوند تبارک و تعالی به حضرت داود علیه السّلام وحی کرد که: هر یک از بندگانم با یأس از مخلوقاتم به من پناهنده شود، من از نیّتش این را می‏فهمم؛ و سپس اگر همه‌ی آسمان‌ها و زمین و هر آنچه که در آنها هست برای او توطئه کنند، من راه چاره‏ای برای نجات او از دست آنها فراهم خواهم کرد.^۱۴

این گونه است که برای انجام کارهای بزرگ، علاوه بر به کار بردن تمامی نیرو، توان و برنامه‌ریزی‌های مادی، توکل را نباید فراموش کرد و از یاری و قدرت الهی نیز نباید غافل بود،‌ چه بسیار امور و افراد بزرگی که به واسطه‌ی همین عدم توکل به سرانجام نیک نرسیده و حاصلی در بر نداشته‌اند.

با مروری گذرا بر آنچه گذشت، روشن می‌گردد که تربیت حماسی، نمایی از تربیت انسان‌ساز مکتب اسلامی است؛ این نوع تربیت، در ورای خود، انسانی را با نشاط، حقیقت‌جو، بصیر، متوکل، آگاه، دقیق و غیرتمند در برخورد با هتک قوانین الهی بر جای می‌گذارد.

پی‌‌نوشت‌‌ها:

1. تحف العقول، ص۲۶۳٫
2. غررالحکم، ص۳۹۳٫
3. جعفریات، ص۹۸٫
4. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫
5. سنن نبی، ص۴۵٫
6. پیام پیامبر، ترجمه‌ی فارسی، ص۳۴۹٫
7. نهج البلاغه، خطبه ۲۴٫
8. خصال، ج۱، ص۷۰٫
9. بحار الانوار، ج۱، ص۵۹۴٫
10. بحار الانوار، ج۱، ص۵۹۵٫
11. الحیاه با ترجمه احمد آرام، ج۱، ص۲۵۰٫
12. سوره صف، آیات ۲و ۳٫
13. نهج البلاغه، خطبه۱۷۳٫
14. مشکاه الانوار، ترجمه‌ی هوشمند و محمدی، متن، ص۱۹٫