مروری بر شکل‌گیری چند شبکۀ اجتماعی(۱)
شبکه‌های اجتماعی با قابلیت ارسال پیام، اشتراک‌گذاری محتوا، اعلام نظر مخالف یا موافق و یافتن دوست، به محبوب‌ترین رسانه‌های اجتماعی بدل شده‌اند. تسهیل ارتباط، امکان آموزش با سرگرمی و تفریح، تجارت الکترونیک، مشارکت اجتماعی و فعالیت مدنی برای همۀ گروه‌های اجتماعی، از مهم‌ترین کارکردهای شبکه‌های اجتماعی به شمار می‌روند.(۱)
مفهوم شبکه‌های اجتماعی، نخستین بار در سال ۱۹۶۰ م. در دانشگاه «ایلی نویز» در ایالات متحدۀ آمریکا مطرح شد. نخستین سایت شبکۀ اجتماعی به آدرس «SixDegrees.com» نیز، در سال ۱۹۹۷ راه‌اندازی شد و در سال ۲۰۰۱ شبکۀ رایز، با اهداف حرفه‌ای تجارت و کسب‌وکار شکل گرفت. در سال ۲۰۰۲ و به دنبال انفجار تجارت در وب، شبکه‌های اجتماعی فرند استر، اورکات و لینکداین متولد شدند. لایوژورنال، لست اف.ام، گودریدز، فلیکر و مای‌چرچ نیز به ترتیب برای ارتباط علاقه‌مندان ژورنال‌ها، موسیقی، کتاب، عکاسی و پیروان کلیسا تأسیس شدند.
تا پیش از تأسیس فیس‌بوک، فرنداستر با عضویت هفت میلیون و مای اسپیس با دو میلیون کاربر، در جهان پیشتاز بودند؛ اما با راه‌اندازی فیس‌بوک توسط «مارک زوکربرگ» در سال ۲۰۰۴، اوضاع تغییر کرد و رقبای فیس‌بوک، همگی به حاشیه رانده شدند. این شبکه ابتدا در خوابگاه دانشگاه هاروارد راه‌اندازی شد(۲) و طی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای کرد. به‌عنوان نمونه طی همین سال‌ها، زمانی که کاربران در این سایت صرف کردند، رشدی ۵۶۶ درصدی داشت؛ درحالی‌که زمان صرف شده در اینترنت به‌طورکلی، تنها ۱۸ درصد افزایش‌یافته بود.
به نظر نمی‌رسد یک دانشجوی نخبه، به‌تنهایی و بدون پشتوانه بتواند به چنین موفقیت عظیمی دست یابد. مؤسس فیس‌بوک که مدعی است اعتقادی به خدا ندارد، در یک خانوادۀ یهودی در نیویورک به دنیا آمد. زوکربرگ با واسطۀ هم‌اتاقی‌هایش با دیگر مؤسسات آموزشی آمریکا ارتباط پیدا کرد و در نهایت، شبکۀ او در سطح شبکۀ جهانی اینترنت به کار گرفته شد، تا اینکه در سال ۲۰۰۸ به جوان‌ترین میلیاردر جهان تبدیل شد. بر اساس گزارش وب‌گاه فوریس، دارایی‌های وی تا مارس ۲۰۱۱ به ۱۳٫۵ میلیارد دلار رسید.
گزارش‌ها نشان می‌دهد فیس‌بوک، از همان ابتدای راه‌اندازی اهمیتی به حفظ حریم شخصی کاربران نمی‌داد و همیشه در تلاش بود با جمع‌آوری اطلاعات مربوط به نحوۀ استفادۀ کاربرانش از این سایت، به کسب درآمد بپردازد و اطلاعات ارزشمند مربوط به عادات کاربری افراد را جمع‌آوری و به تناسب، مورد استفاده و بهره‌برداری قرار دهد.(۳) تا کنون بیش از نیم میلیارد نفر، اطلاعات شخصی خود را به صورت رایگان در اختیار شرکت فیس‌بوک قرار داده‌اند.
فیس‌بوک در دسامبر ۲۰۱۳ اعلام کرد که می‌تواند پیش‌نویس نوشته‌های کاربر را همان‌طور که تایپ می‌شوند، ذخیره و نگه‌داری کند. این شبکه هم‌چنین فاش کرد که اطلاعات کاربرانش را به درخواست دولت‌های مختلف، در اختیار این دولت‌ها می‌گذاشت. تنها در نیمۀ نخست سال ۲۰۱۳، بیش از ۷۴ کشور خواستار دستیابی به اطلاعات بیش از ۳۸ هزار کاربر این شبکۀ اجتماعی شدند که در ۸۰ درصد موارد، درخواست‌ها به نتیجه رسیده‌اند. از این میان ۵۰ درصد درخواست‌ها مربوط به دولت آمریکا بوده است و ۲۳۰۰ درخواست از دولت بریتانیا داده شده است.
این شواهد باعث شد که وب‌سایت اونیون، زوکربرگ را یکی از عوامل سیا و مدیر «برنامۀ فیس‌بوک سیا» معرفی کند. گزارش این وب‌سایت تأیید می‌کند که سازمان جاسوسی آمریکا به خاطر پیاده‌سازی برنامۀ فیس‌بوک، به وی مدال تقدیر اعطا کرده است. جولین آسانژ، مؤسس ویکی‌لیکس نیز، فیس‌بوک را بزرگ‌ترین ماشین جاسوسی‌ای عنوان کرد که تا کنون اختراع شده است؛ چراکه سرورها و نسخۀ کاملی از اطلاعات مبادله شده بین کاربران خود را در اختیار آژانس امنیت ملی آمریکا و رژیم صهیونیستی قرار می‌دهد.
اظهارات کریستوفر استارتینسکی، معاون رئیس سیا، دربارۀ اینکه فیس‌بوک برای سیا رؤیایی است که به حقیقت پیوسته است، گمان‌ها را به واقعیت نزدیک کرد. شبکۀ خبری «فکت زون» نیز به نقل از گزارش وزارت امنیت میهن آمریکا بیان داشت که فیس‌بوک از زمان راه‌اندازی آن در سال ۲۰۰۴، تقریباً جایگزین تمامی برنامه‌های جمع‌آوری اطلاعات سیا شده است و بخش جمع‌آوری اطلاعات آشکار این سازمان را عملاً تعطیل کرده است.
زوکربرگ مهمان ویژۀ شصتمین سالگرد تأسیس رژیم صهیونیستی نیز بود و طی مراسم ویژه‌ای با حضور سران این رژیم، از او تقدیر شد. شیمون پرز، رئیس جمهور رژیم صهیونیستی، در بازدید از کمپانی زوکربرگ، نقش این کمپانی را در تغییرات اجتماعی تحسین کرد و او را «پسر خوب یهود» خطاب نمود! فیس‌بوک هم‌اکنون بیش از دو میلیارد اکانت کاربری و ۱٫۰۴ میلیارد کاربر فعال روزانه دارد. مارک زوکربرگ می‌گوید: «فیس‌بوک تنها و قدرتمندترین ابزار کنترل جمعیت است که تاکنون اختراع شده است.»(۴)
بر اساس گزارش شبکۀ خبری «فکت‌زون»، با توجه به اهمیت ویژۀ این شبکۀ اجتماعی برای سازمان‌های جاسوسی آمریکا، آنچه در حال حاضر باعث نگرانی سیا می‌شود، این است که مردم دارند کم‌کم علاقۀ خود را نسبت به فیس‌بوک از دست می‌دهند و به شبکه‌های اجتماعی دیگری روی می‌آورند. فیس‌بوک و مدیران آن تاکنون بارها از سوی کاربران و سازمان‌های مدافع حقوق مدنی، به علت نقض حریم شخصی، تحت تعقیب و پیگرد قضایی قرارگرفته‌اند.
بسیاری «پاول دوروف» ۳۱ ساله را زوکربرگ روسیه می‌دانند. او مؤسس تلگرام است؛ اما کار خودش را در سال ۲۰۰۶ با تأسیس شبکه‌ای با نام «وی کونتاک»(۵) آغاز کرد. این شبکه در میان شهروندان روس، بسیار محبوب شد و جای فیس‌بوک را گرفت. در سال ۲۰۱۳ که تعداد کاربران وی کنتاک در روسیه و کشورهای همسایه به ۱۰۰ میلیون رسیده بود، سرویس امنیت فدرال روسیه از پاول خواست که از فعالیت اپوزیسیون مخالف دولت در این شبکۀ اجتماعی، جلوگیری کند و اطلاعات آنها را در اختیار دولت قرار دهد. پاول زیر بار نرفت و با تشدید فشارها، روسیه را در سال ۲۰۱۴ ترک کرد و تصمیم به تأسیس شبکۀ اجتماعی تلگرام گرفت.
پاول به همراه چهار مهندس همکار خود، تلگرام را با حمایت بنیاد غیرانتفاعی آلمانی Durov Digital Fortress راه‌اندازی کرد. آنان به دلیل اینکه تحت تعقیب دولت روسیه هستند، مدام محل زندگی و کار خود را عوض می‌کنند. این شبکه مدعی است که از سایر سرویس‌های پیام‌رسان «ایمن‌تر و سریع‌تر» است و قابلیت ارسال هر نوع فایلی را دارد. همۀ این قابلیت‌ها باعث شده تروریست‌های داعش نیز به استفاده از این اپلیکیشن روی بیاورند. در ماه نوامبر ۲۰۱۵، تلگرام حساب ۷۸ کاربر شخصی و کانال را به علت همکاری با داعش مسدود و اعلام کرد که از این به بعد، امکاناتی در اختیار کاربران قرار خواهد داد تا این‌گونه کاربران مشکوک را اعلام کنند؛ ولی از قرار معلوم داعش هنوز در این شبکه فعال است.(۶)
بر اساس گزارشی، بیش از ۸۰ درصد از کاربران تلگرام، ایرانی هستند و آن ۲۰ درصد دیگر هم اکثراً ایرانی‌های مقیم کشورهای دیگر هستند. به گزراش روزنامۀ ایران، آمار سایت بین‌المللی alexa، میزان مراجعۀ ایرانیان به دو آدرس telegram.org و telegram.me را به ترتیب ۴۵.۳ و ۸۰.۵ درصد نشان می‌دهد. مدیرعامل سرویس تلگرام نیز در فوریۀ ۲۰۱۶ اعلام کرد که این شبکۀ پیام‌رسان، ۱۰۰ میلیون کاربر فعال دارد و تعداد کاربران ایرانی این شبکه، نزدیک به ۴۵ میلیون نفر است.
بنیان‌گذار تلگرام، معتقد است که فیس‌بوک با خرید ۱۹ میلیاردی واتس‌اپ، بهترین موقعیت را برای تلگرام فراهم کرد؛ چراکه به یک باره ۵ میلیون نفر به تلگرام مهاجرت کردند و به این ترتیب، تلگرام به یکی از پردانلودترین اپ‌ها در ۴۸ کشور بدل شد. شرکت واتس‌اپ در سال ۲۰۰۹ توسط ژان کوم و برایان آکتون تأسیس شد. ژان کوم، مدیرعامل واتس‌اپ، زمانی که پسری ۱۶ ساله در اوکراین بود، به دلیل فقر و نداشتن امکانات کافی، از شهر خود به آمریکا مهاجرت کرده بود.
در سال ۲۰۱۱، شرکت «سکویا کپیتال»، ۷ میلیون دلار در واتس‌اپ سرمایه‌گذاری کرد. در فوریۀ ۲۰۱۳، تعداد کاربران فعال واتس‌اپ به ۲۰۰ میلیون نفر رسید. اوایل سال ۲۰۱۵، تعداد کاربران فعال واتس‌اپ به ۷۰۰ میلیون نفر رسید. در ۱۹ فوریۀ ۲۰۱۴، برنامۀ واتس‌اپ را با شرط اینکه ۴۵ درصد از سهام آن را در اختیار داشته باشد، رسماً به قیمت ۱۹ میلیارد دلار به فیس‌بوک فروخته شد. کوم در ۶ مارس ۲۰۱۴ با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسراییل در بنیاد «جامعۀ سیلیکون ولی» دیدار کرد و ۵۵۶ میلیون دلار به این بنیاد اهدا نمود. با توجه به ارتباط میان سرویس‌های جاسوسی و مؤسس فیس‌بوک، خرید واتس‌اپ توسط زوکربرگ، می‌تواند موفقیت بزرگی برای سرویس‌های جاسوسی به شمار رود. از سوی دیگر می‌تواند اقبال به این شبکه را نیز تحت تأثیر قرار دهد. شاید اظهارنظر مدیر تلگرام دربارۀ کوچ کاربران واتس‌اپ به تلگرام، بی‌ربط به این معامله نباشد.
یکی دیگر از نرم‌افزارهای پیام‌رسان که از اقبال خوبی برخوردار بود، «وایبر» است که تعداد کاربران آن به ۲۰۰ میلیون نفر رسید. شرکت viber Media در سال ۲۰۱۰ توسط چهار فرد اسراییلی با نام‌های Talmon Marco، Igor Magazinik، Sani Maroliو Ofer Smocha تأسیس شد. مارکو فارغ‌التحصیل علوم کامپیوتر از دانشگاه تل‌آویو بود و پیش از این در ارتش اسراییل، افسر ارشد بود. او پیش از وایبر، نرم‌افزارهای باندو و ایمش را ایجاد کرده بود که اساساً مبتنی بر نظارت بر داده‌های کاربران بودند.
زین خوئیری، کارشناس شرکت تله‌کام گفته است که تفاوت نرم‌افزار وایبر، به قابلیت آن در ثبت‌نام بدون نیاز به نام کاربری و پسورد برمی‌گردد. وایبر فقط با استفاده از شمارۀ تلفن فعال می‌شود و به‌طور کاملاً خودکار، دفترچۀ تماس تلفن شما را اسکن کرده و افراد دیگری را که در لیست تماس‌ها قرار دارند و از وایبر استفاده می‌کنند، شناسایی می‌کند. وایبر می‌تواند لیست تماس‌های سیم‌کارت‌ها را دست‌کاری کند و یا اطلاعات تلفن‌های همراه را به‌صورت آن‌لاین ذخیره نماید.
به گفتۀ رئیس مرکز رسانه‌های دیجیتال، ایرانی‌ها حدود ۵ تا ۹ ساعت وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند. ۵۳ درصد مردم ایران، حداقل عضو یک شبکۀ اجتماعی هستند و ۷۲ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال، در این شبکه‌های اجتماعی عضویت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که به‌صورت میانگین ایرانی‌ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و میانگین این حضور در دنیا، ۱۶ ساعت در ماه است.(۷)
تأسیس شبکه‌های اجتماعی با منابع مالی عظیم و حمایت مداوم از آنها توسط برخی دولت‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ و در اختیار گزاردن آن به صورت رایگان برای عموم مردم، در حالی که صاحبان آن ادعا می‌کنند به هیچ وجه به دنبال کسب درآمد از طریق کاربران نیستند، سؤالات بسیاری را در ذهن ایجاد می‌کند که هوشیاری کاربران این شبکه‌ها را برای مقابله با دست‌ها و اهداف پنهان می‌طلبد.
پی‌نوشت‌ها:
(۱) ر. ک. اکبری، الهام: «تاریخچۀ شبکه‌های اجتماعی»، وبلاگ یادگیری الکترونیکی؛ عبدالسلیم کر، حاجی لی دوجی، منصور خوجملی: «شبکه‌های اجتماعی»، دانشگاه غیرانتفاعی شمس گنبد؛ شهابی، محمود و بیات، قدسی: «شبکه‌های اجتماعی مجازی و کاربران جوان»، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی؛ مولایی، محمدمهدی: «انواع کاربران شبکه‌های اجتماعی»، ماهنامۀ دنیای کامپیوتر و ارتباطات، شمارۀ ۸۷، ۱۳۸۸.
(۲) کوثری، مسعود: «جهان فرهنگی کاربران اورکات»، تحقیق منتشرنشده، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشکده فرهنگ و هنر و ارتباطات، ۱۳۸۴٫
(۳) «شبکه‌های اجتماعی و تأثیرگذاری استراتژیک در صنعت گردشگری»، دنیای اقتصاد، ۲۱ آبان ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۳.
(۴) گزارش فارس به نقل از زد دی نت.
(۵) گزارش‌های منتشرشده از رسانۀ New Stateman.
(۶) Vkontakte
(۷) هفته‌نامۀ سیاسی اشپیگل و نیویورک‌تایمز.
