خانواده، اولین محور تربیتی و مهم‌ترین محور آن در جامعه است. وابستگی به رسانه در افراد خانواده -مخصوصاً فرزندان- آسیب‌هایی را به آنها وارد می نماید که اگر مدیریت شود، به حداقل کاهش می‌یابد. بر این اساس، اصول زنجیرهای مدیریت خانواده طراحی شده است و باید به صورت کامل اجرا شود تا تأثیرگذار باشد. در این اصول، راه‌های در امان ماندن خانواده از این آسیبها بیان میگردد. در ادامه به صورت مختصر به تبیین این اصول می‌پردازیم.
اصل اول: حاکمیت و قانون
مراد از حاکمیت و قانون، آن است که هر چه از طریق آموزههای دینی به دست آمده است، در زندگی روزمره حاکمیت یابد. مثلاً در آموزههای دینی آمده است «صِبْغَهَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَه»۱؛ رنگ خدایی و چه رنگی بهتر از رنگ خدا؟ وقتی وسیلۀ رسانهای به خانه راه پیدا میکند که در آن فیلم های مبتذل و اخبار دروغ نمایش داده میشود، به معنای نقض قانون و حاکمیت آن در خانه است. از این رو، آن وسیله رنگ و صبغۀ الهی نخواهد داشت.
اصل دوم: مسئولیت پذیری
در روایات، آموزه های فراوانی دربارۀ مسئولیت‌پذیر ساختن فرزندان وجود دارد. یکی از عرصههای مسئولیت پذیری فرزند، در عرصۀ رسانه و فضای مجازی است. برای مسئولیت پذیر ساختن فرزندان در کاربرد رسانه ها و فضای مجازی، باید به سه نکته توجه داشت: اول. مسئولیت کلان مسئولان در برابر رسانه، دوم. چگونگی مسئولیت‌پذیر کردن فرزندان در برابر استفاده از رسانه و سوم. مسئولیت‌پذیری خانواده در قبال فرزندان؛ اینکه فیلم یا سریالی از تلویزیون جمهوری اسلامی نمایش داده میشود، نمیتواند موجب سلب مسئولیت خانواده در برابر فرزندان شود. چه بسا آن فیلم یا سریال، در محدودۀ سنی آنان نباشد.
مطابق آموزههای دینی، آموزش آحاد جامعه برای در امان بودن از آسیبها و تهدیدات، ضرورت دارد. امیر المؤمنین(ع) می‌فرمایند: بهترین کمک برای اینکه عقل و خرد انسان پرورش پیدا کند، تعلیم است. یکی از موارد ضروری در آموزش اجتماعی، آموزش چگونگی تعامل با رسانه و فضای مجازی است که پروندۀ ویژۀ حاضر، در صدد تبیین این مسئله است.
با بررسی اجمالی و کوتاه در برنامه های رسانه ای همانند انیمیشن ها، بازی های کامپیوتری و فیلم های سینمایی، دیده میشود که این نوع از رسانه ها، الگوهایی را ارائه مینمایند که گاهی مفید و گاهی دارای آسیب هستند. از این رو، باید دقت نمود که چگونه باید از این الگوهای مخرب در امان ماند و چگونه الگوسازی مناسب نمود تا از آن بهره برد.
اصل پنجم: مدیریت رسانه
مدیریت رسانه یکی از مهارت‌های مهم در زندگی است که توانمندی در آن، آسایش را به همراه می‌آورد. در ادامه به برخی از این مهارت‌ها اشاره میگردد:
- مدیریت نیاز: باید توجه نمود که هر کدام از اعضای خانواد، در هر سن به چه رسانهای نیاز دارند. در بسیاری از کشورها این مسئله مدیریت شده و حتی برای آن قانون‌گذاری کرده‌اند. در اروپا -بر اساس قانون- نوجوانان زیر ۱۶ سال نمی‌توانند بدون نظارت و رضایت والدین از شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند. این شبکه‌های اجتماعی موظفند تا سال ۲۰۱۸، برنامه‌ای ترتیب دهند که افراد نابالغ و زیر ۱۸ سال، نتوانند بدون اجازۀ خانواده و پدر و مادر در آنها عضو شوند، در غیر این صورت، بر اساس قوانین وضع شده در پارلمان اروپا جریمه خواهند شد.
- مدیریت ابزار: وسایل ارتباطی که در اختیار فرزندان قرار میگیرد، نباید امکانات زیادی داشته باشد. اما اگر فرزندان در مقابل این مسئله مقاومت کردند و اصرار داشتند که وسیله‌ای با امکانات بالا در اختیار داشته باشند، می‌توان وسیله را تحت مالکیت والدین خرید و برای استفاده در اختیار فرزند قرار داد.
- مدیریت محتوا:
تارنمای www.peyvandha.ir، برای آشنایی با تارنماهای اینترنتی مناسب برای گروه‌های سنی مختلف.
تارنمای www.ircg.ir، جهت آشنایی با بازی‌های مناسب برای گروه‌های سنی مختلف.
تارنماهای www.rasekhoon.net و www.tebyan.net، برای تهیۀ فیلم‌ها و پویانمایی‌های مناسب.
تارنمای فروشگاه اینترنتی ایفه به آدرس www.efeh.com، جهت آشنایی با اسباب‌بازی‌های مناسب برای کودکان.
- مدیریت زمان: زمانی که فرزندان با رسانه‌ها تعامل دارند، مدت محدودی است. از نظر روان‌شناسان، تعامل مفید فرزندان ما با انواع رسانه، روزانه ۴۵ دقیقه تا یک ساعت است.
- مدیریت مکان: یکی از آسیب‌زاترین مسایل در مدیریت رسانه، مکان استفاده از رسانه است. فرزندان در استفاده از انواع رسانه نباید تنها باشند و نحوۀ استفادۀ آنها از رسانه، باید قابل رصد باشد.
اصل ششم: جایگزین سازی
وقتی استفاده از ابزاری موجب بروز آسیب و به تعبیر دیگر اعتیاد افراد گردید، باید به دنبال جایگزینی مناسب بود تا میزان آسیبها را به حداقل رسانده و تهدید را به فرصت تبدیل کند.۲
آنچه می‌توان به عنوان جایگزین ارائه کرد، در دو حیطه قابل بررسی است؛ اول. آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی–ایرانی و دوم. استفاده از تولیدات و سرویس‌های بومی کشور.
- آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی-ایرانی: بهترین جایگزین برای ابزارهای نوین ارتباطی جهت کاهش آسیبها و معضلات آن، بازگشت به آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی-ایرانی است؛ مراسمات و آداب میهمانی‌ها و بسیاری از تفریحاتی که در فرهنگ ایرانی اسلامی وجود داشت و در حال حاضر به فراموشی سپرده شده است.
- سخت‌افزار و نرم‌افزارهای بومی: وقتی از آسیب‌های فضای مجازی صحبت میشود، بلافاصله کاربران، سرویس‌های جایگزین را مطالبه می‌کنند. خوش‌بختانه امروزه جایگزین‌های مناسبی برای سرویس‌های غربی در داخل کشور وجود دارد که به‌اختصار برخی از آنها را ذکر می‌کنیم:
| ردیف | نوع خدمات | خدمات خارجی | جایگزین ایرانی |
| ۱ | شبکۀ اجتماعی | فیس‌بوک، توئیتر و گوگل‌پلاس | افسران، کلوب و فیس‌نما |
| ۲ | شبکۀ اجتماعی | اینستاگرام و فلیکر | ویسگون و لنزور |
| ۳ | شبکۀ اجتماعی | یوتیوب و ویمئو | آپارات |
| ۴ | برنامۀ ارتباطی | وایبر، واتس‌اپ، تلگرام و… | بیسفون و ساینا |
| ۵ | ایمیل | جیمیل و یاهومیل | چاپار، میهن‌میل و پست‌میل |
| ۶ | موتور جستجو | گوگل، بینگ و یاهو | یوز، سلام و پارسی‌جو |
| ۷ | مرورگر | موزیلا فایرفاکس، کروم و اپرا | ساینا |
| ۸ | پیام‌رسان | گوگل تاک و یاهو مسنجر | ایطاها، ال‌فورآی و آی‌تگ |
| ۹ | آپلود و ذخیره‌سازی | گوگل‌داکز و دراپ باکس | پیکو فایل و پرشین گیگ |
| ۱۰ | نقشه | گوگل مپ | نقشۀ ایران |
| ۱۱ | وبلاگ | بلاگر | رُز بلاگ، بلاگفا، میهن بلاگ و پرشین بلاگ |
| ۱۲ | بازی و نرم افزار کاربردی تلفن همراه | قریب به اتفاق بازی‌ها و نرم‌افزارهای مضر موجود | بازی‌ها و نرم‌افزارهای ایرانی۳ و یا بازی و نرم افزار خوب غیر بومی |
اصل هفتم: همراهی
اصل هفتم در اصول زنجیرهای مدیریت رسانه در خانواده، اصل همراهی است. روزهای اول مدرسه، والدین به فرزندان کمک می‌کنند، همراهشان میروند و آنان را تنها نمیگذارند. دنیای رسانه‌ها دنیای پر تلاطمی است که فرزندان در آن با جنگ، کشتار، انواع شبهات و سؤالات بی پاسخ روبه‌رو می‌شوند. بنابراین، نباید در این فضا تنها بمانند و همراهی والدین، ضرورت می‌یابد.
اصل هشتم: ایمنسازی
در این اصل می‌توان با کمک گرفتن از بچه ها در تحلیل و شناخت آسیب‌های رسانه، در مقابل آنها ایمن شد. مثلاً والدین به همراه فرزندان به تماشای فیلمی بپردازند و از فرزندان خود، آسیب این فیلم را بپرسند و یا در مورد خیلی از مسائل با بچه‌ها صحبت کنیم. با این کار، وقتی خود بچه آسیب ها را بشناسد و برای پدر و مادرش شرح و توضیح دهد، به طور مسلم ایمن میشود.
در نهایت، ایمنسازی معنوی؛ مسئلۀ مهم در ایمنسازی، ایمنسازی با معنویت است. قرآن کریم بهترین راه‌کار را در این زمینه معرفی کرده و فرموده است: «إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ»۴؛ نماز است که باعث میشود انسان سراغ فحشا و منکر نرود؛ نماز، قدرت باز دارندگی دارد. ما باید روی اینکه فرزندانمان را با معنویت آشتی دهیم، تمرکز کنیم.
اصل نهم: استمرار و تدریج
گاهی انسان با قرار گرفتن در جمعی و بنا بر شنیدن حرف‌هایی، تصمیمی میگیرد اما این تصمیم، بعد از مدتی رها میشود. در مباحث تربیتی باید استمرار داشت. امروزه معمولاً فرزندان یک خانواده، روزانه شش ساعت تلویزیون تماشا می‌کنند. اولاً باید قانونی وضع شود که استمرار داشته باشد و بتوان حداقل در بازۀ زمانی شش ماهه آن را پیگیری کرد و هر روز به آن تأکید شود، ثانیاً تدریج در بازدهی لحاظ شود. وقتی کودک یا نوجوان زیاد از گوشی تلفن همراه استفاده میکند، لازم است برنامه‌ریزی نمود و روزانه پنج دقیقه گوشی موبایل را از او گرفت و در ازای آن، برای او الگوسازی نمود، جایگزین قرار داد و ایمنسازی کرد.
اصل دهم: اقتدار همراه با صمیمیت
آخرین اصل در اصول زنجیرهای مدیریت رسانه در خانواده، اصل اقتدار همراه با صمیمیت است. شاه کلید تربیت، اقتدار والدین است. در مدیریت رسانه در خانواده، نباید چنان سخت‌گیر بود که کودک فرار کند و نه چنان نرم‌خو بود که او را نازپرورده گرداند. وقتی که کودک به بازی کامپیوتری مشغول است، باید خانواده با توجه به قوانین وضع شده، پس از سپری شدن زمان بازی، آن را تعطیل نمایند. در چنین حالتی لازم است والدین به روش جایگزینی و با قاطعیت، از ادامۀ بازی کامپیوتری جلوگیری نمایند.
پی‌نوشت‌ها:
(۱) بقره(۲): ۱۲۸٫
(۲) پایگاه اطلاع رسانی بلاغ؛ معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
(۳) برای تهیۀ بازی‌ها و نرم‌افزارهای کاربردی مناسب، ر.ک. tusi.academy (این تارنما، نیازی به درج عبارات www ، .ir ، .com و… ندارد).
(۴) عنکبوت(۲۹): ۴۵٫
