آشنایی با اصول و روشهای ارائه محتوای دینی
و قواعد مساله یابی
ضرورت مسئله یابی
در یک داروخانه مجهز همه نوع دارویی یافت میشود و هیچ کم و کسری وجود ندارد اما برای اینکه عافیت و سلامت شامل حال مشتری ها بشود لازم است یک طبیب دانا متناسب با هر دردی دارو را به بیمار ارائه دهد و گرنه داروخانه ی پر از دارو هیچ فائده ای برای بیماران ندارد بلکه خطر ناک هم هست. حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه در توصیف سیره تبلیغی تربیتی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم از همین مثال استفاده فرمودند و اینگونه بیان میکنند
طبیبى است که بوسیله طبّ و معالجه خویش (براى بهبودى امراض مهلکه و بیماریهاى گوناگون در میان خلائق) همواره گردش میکند، و مرهمهایش (علوم و معارفش) را (براى زخم دلهایى که به تیغ نادانى و گمراهى مجروح گشته) محکم و آماده کرده است، و ابزارها را سرخ کرده و تافته است، هر جا که لازم باشد مرهمها و ابزارهاى داغ کردن را بروى آن مىنهد، و جاهاى مجروح و نیازمند به معالجه، را مداوا میکند[۱]
از آنجایی که خداوند در قران کریم میفرماید لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ [۲] هر مربی عزیزی که میخواهد معارف دینی را به مخاطبین خود ارائه دهد، در قدم اول، طبق سیره نبوی میبایست قبل از هر کاری نیاز مخاطب را تشخیص دهد تا بداند از داروخانه معارف چه دارویی را انتخاب و به مخاطب ارائه کند. این همان مسئله یابی یا به تعبیر دیگر مخاطب شناسی است.
اگر مربی بدون مسئله یابی، قدم در عرصه تعلیم و تربیت متربیان بگذارد؛ برای مخاطبین خود جز خستگی ، آورده ای ندارد. اصلا نمیتواند مربی جذابی باشد. حتی باعث میشویم مخاطب به مفاهیم دینی بد بین شود. چرا که مخاطب هر چه از مفاهیم دینی میشنود و می آموزد تقریبا هیچ ارتباطی به مسائل زندگی او ندارد . او در واقع ارائه ی ما را تحمل میکند. اما اگر شما مسئله او را درست تشخیص دهید او سراپا گوش است.
حال چگونه مسئله مخاطب را تشخیص دهیم ؟ از چه طریقی بفهمیم مشکلات و مسائل زندگی او چیست ؟ برای دست یابی به پاسخ مناسب در ذیل به شیوه هایی ساده که ما را در شناخت مخاطب و مسائل او کمک میکند اشاره مختصری مینماییم.
برخی از شیوه های مسئله یابی
· روان شناسی رشد
خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم در تبیین ادوار و مراحل زندگی دنیایی بشر اشاره به ۵ دوران مختلف میکند آنجا که میفرماید :
اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا
لَعِبٌ
وَ لَهْوٌ
وَ زینَهٌ
وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ
وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلاد [۳]
علامه طباطبایی (ره ) در تفسیر شریف المیزان ذیل این آیه میفرماید :
( از شیخ بهایى (رحمه اللَّه) نقل شده که گفته است: این پنج خصلتى که در آیه شریفه ذکر شده، از نظر سنین عمر آدمى و مراحل حیاتش مترتب بر یکدیگرند[۴] ) یعنی کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و پیری. اتفاقا در این آیه به مهمترین خصلت دنیایی و نقطه ضعف هر کدام از مراحل اشاره دقیقی کرده است. و ما را به شناخت دقیقی از مسئله اصلی مخاطب در این دوران ها رهنمایی میکند . لذا تفسیر نمونه میفرماید :
از آنجا که حب و علاقه دنیا سرچشمه هر گناه و” راس کل خطیه” است ، این آیه ترسیم گویایى از وضع زندگى دنیا و مراحل مختلف، و انگیزههاى حاکم بر هر مرحله را ارائه داده، مىگوید:” بدانید زندگى دنیا تنها بازى، و سرگرمى، و تجمل پرستى، و تفاخر در میان شما، و افزونطلبى در اموال و فرزندان است به این ترتیب” غفلت” و” سرگرمى” و” تجمل”” تفاخر” و” تکاثر” دورانهاى پنجگانه عمر آدمى را تشکیل مىدهند.[۵]
تا اینجا دانستیم انسان در هر مرحله از رشد خود، دچار مسائل خاصی میشود که در همه افراد بشر مشترک است مثلا انسانی که در ردیف سنی ۱۲ تا ۲۰ سال است درگیر مسئله انتخاب هویت و یا مسئله بلوغ است و با قوای جنسی خود آشنا میشود یا شخصی که در فاصله سنی ۲۰ تا ۴۰ سال است درگیر مسئله انتخاب همسر و تشکیل و تثبیت خانواده و کسب استقلال است . بنا بر این با مطالعه روان شناسی رشد به خوبی میتوانیم مهمترین دغدغه و مسائل و گرفتاریهای هر سنی را مطالعه کنیم و با آن سن و ویژگیهای آن آشنا شویم .
· تجربه های شخصی
از قدیم میگویند تجربه پدر علم است لذا هر چه قدر با مخاطب خود بیشتر زندگی کرده باشید بیشتر او را میشناسید و زبان او را میفهمید و میدانید که او چه میخواهد چه نمیخواهد ، چه میداند و چه نمیداند، چه میفهمد و چه نمیفهمد .
از قدیم گفته اند کار نیکو کردن از پر کردن است لذا هر چقدر در رفت و آمدها و گفتگو ها بیشتر حساس باشید و بخواهید او را بشناسید و با یک ذهن و چشم صیاد او را به قصد شناخت بیشتر مطالعه کرده باشید در این زمینه موفق تر خواهید بود.
توصیه ما این است که دست آوردهای شناختی خود در تعامل با مخاطب را یاد داشت کنید که ارزش بسیار زیادی دارد و از هر علمی بالاتر است. مثلا اگر با دانش آموزان در یک اردوی ۱ روزه هم سفر هستید در پایان سفر حد اقل ۳ الی ۵ ویژگی از شخصیت دانش آموزان را یادداشت کنید و توضیح دهید. تکرار این کار شما را در این زمینه بسیار ورزیده میکند.
· گفتگو
شما میتوانید برای مطالعه هر ردیف سنی و پیدا کردن مسائل آن ها با افرادی که در همان سن و قشر قرار دارند گفتگو کنید . فرض کنید شما مربی دانش آموزان در مقطع متوسطه دوم هستید. میخواهید بدانید مسئله های دانش آموزان این دوره چیست. کافی است با چند نفر از این دانش آموزان یا دانش اموزان دیگری در همان شهر و در همین مقطع به گفتگو بنشینید.. سوالهایی را که میخواهید بپرسید و آنچه را که میخواهید بدانید یادداشت کنید و کمی روی ادبیات آن دقت کنید. سپس با شیوه های زیر پرسش و پاسخ را شروع کنید . مطمئنا جوابهای خوبی دریافت خواهید کرد و چیزهایی را درباره دانش آموزان خواهید دانست که در هیچ کتابی پیدا نمیکنید. و مسائلی را میفهمید که تا قبل از آن نمیدانستید.
- سوال ها را به یک دانش آموز مطمئن که با شما ارتباط خوبی دارد بدهید تا او این کار را برای شما انجام دهد و از دیگران بپرسد. از او بخواهید سوال ها را در کلاس پخش کند و پس از پاسخ دوباره از دانش آموزان جمع کند؛ درست مثل جلسه ی امتحان
- خودتان با چند نفر از دانش آموزان جلسه ای تشکیل دهید و از آنها این سوالات را بپرسید.
- در قرارگاه جلسه پرسش و پاسخ دائر کنید و اجازه بدهید آنها سوالاتشان را از شما به صورت مکتوب بپرسند.
· خود کاوی
خود شما یک روزی در همین مقاطع سنی بوده اید و میتوانید تا حدودی از اصل جایگزینی استفاده کرده و مخاطب خود را درک کنید. با کمی تامل و عمیق شدن در روزگاری که الان مخاطب شما در همان روزگار است میتوانید بفهمید مخاطب شما الان چه مشکلات و مسائلی دارد. بعضی از مشکلات به صورت مشترک در تمام انسان ها به وجود می آید مثل عواطف و احساسات و مشکلات دوران بلوغ. مثلا دوران مدرسه را به خاطر بیاورید. زمانی که هر روز صبح باید آماده میشدید برای حرکت به مدرسه یا زمانی که از مدرسه تعطیل میشدید. به خاطر بیاورید دورانی را که هر شب باید مشق مینوشتید . دورانی که برای اولین سال ها روزه گرفتن را تجربه میکردید و از این قبیل فکر کردن ها و مرور خاطرات. این کار به شما کمک فراوانی در مسئله یابی میکند.
پی نوشت:
[۱] ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام)، ج۲، ص: ۳۲۲
[۲] احزاب ۳۳
[۳] الحدید ۲۰
[۴] ترجمه المیزان، ج۱۹، ص: ۲۸۹
[۵] تفسیر نمونه، ج۲۳، ص: ۳۵۱
