راهکار های جاری سازی مفهوم احسان و نیکوکاری
اشاره: تأثیر برخی کارها فراتر از محدوده فردی است و یک جامعه برای حیات خود به آن‌ها نیازمند است. نیکوکاری از جمله این کارهاست. ما علاوه بر اینکه رسالت داریم شاگردانی پرورش دهیم که در خصوصیات فردی در عالی‌ترین درجه قرار بگیرند، به پرورش شاگردانی نیاز داریم که یک عضو مؤثر در جامعه اسلامی باشند. جامعه اسلامی، جامعه‌ای است که احسان و نیکوکاری در آن پر رونق و بازار بی‌تفاوتی نسبت به یکدیگر در آن کساد است. اکنون سؤالی که ما درصدد پاسخ به آن هستیم، این است که یک مربی هنگامی‌که ضرورت این موضوع را دریافت و از بحث‌های مقدماتی احسان و نیکوکاری نیز عبور کرد، چگونه شاگردانش را به نیکوکاری ترغیب و تشویق کند؟ از چه روش‌هایی بهره بگیرد؟ چه موارد قابل اشاره‌ای وجود دارد؟ چه پیشنهادهای راه‌گشایی می‌تواند ارائه بدهد؟
قدر نیکوکاری
بیان ارزش و قدر نیکوکاری بزرگ‌ترین مشوق روی‌آوری به آن است. چرا باید از یک نوجوان انتظار داشته باشیم با اشتیاق کاری را انجام دهد که هنوز سود و بهره‌ای در آن به نفع خود نمی‌بیند؟ به همین خاطر وقتی به آموزه‌های دینی توجه می‌کنیم، هر کجا که انسان‌ها به کار نیک توصیه شده‌اند، چند برابر آن درباره فواید و بهره آن کار سخن به میان آمده است. قاعده ما برای روی‌آوری فراگیران به احساس و نیکوکاری نیز همین است و قدم اول را به بیان دستاوردهای نیکوکاری اختصاص می‌دهیم. مواردی همچون:
* اجر و پاداشی که پروردگار برای نیکوکاران در نظر گرفته، در نوع خود بی‌نظیر است. خدای متعال از بهترین پاداش دنیوی و اخروی برای این دسته از مردم سخن به میان آورده و بالاتر از آن، محبت خود نسبت به آنان را به طور ویژه ابراز کرده است. فرمود:
«فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَهِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ پس خداوند پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».۱
* به عزت و جایگاهی که افراد نیکوکار در اجتماع به دست آورده‌اند، اشاره کنید. افراد نیکوکاری که سال‌ها پس از مرگشان نیز هنوز از آن‌ها به نیکی یاد می‌شود.
* جذب دل‌ها به سوی خود یکی از مهم‌ترین آثار احسان و نیکوکاری است و نیکوکاران به خاطر کارنامه درخشان خود، غالباً در روابط دوستانه و اجتماعی وضعیت مطلوبی دارند. امیر مؤمنان (ع) فرمود: «هر که احسان و نیکی کند، دل‌ها به سوی وی گرایش یابند».۲
* احساس خوبی که همواره افراد نیکوکاران بعد از کار نیک خود گزارش می‌کنند. آرامشی که بر زندگی نیکوکاران حاکم است و… .
یکی از تکنیک‌های قابل‌توجه در این بخش این است که هر کجا شاهد احسانی از طرف نوجوان بودیم، او را با بازخورد کارش روبه‌رو کرده و از او قدردانی کنیم. معمولاً بهانه‌ها و موقعیت‌های خوبی برای انجام این کار در فضای آموزشی مهیا می‌شود. وقتی ما بلافاصله پس از ملاحظه نیکوکاری از او قدردانی می‌کنیم، هم ارجمندی کار صورت گرفته را به او یادآور شده‌ایم و هم احتمال تکرار آن را افزایش داده‌ایم.
کدام نیکی؟
دانستنی‌های زیادی در زمینه نیکوکاری وجود دارد که مربی باید شاگردانش را از آن مطلع کند تا به بهترین وجه ممکن نیکی کنند. ما در آموزه‌های دینی خصوصاً درباره آداب و احکام نیکوکاری توصیه‌های قابل‌توجهی داریم که اگر مربی به شاگردان خود منتقل نکند، شاید هیچ‌گاه از چندوچون آن با خبر نشوند. این آگاهی بخشی می‌تواند به طور مستقیم از طرف مربی یا به طور غیرمستقیم و از طریق معرفی کتاب‌های خوب و مرتبط صورت بپذیرد اما آنچه مسلم است، تأثیر قابل‌توجه این آگاهی در تشخیص مصداق نیکوکاری و شیوه‌های احسان توسط فراگیران است. ما وقتی از مقام فرد نیکوکار و دستاوردهای نیکوکاری سخن می‌گوییم، قطعاً منظورمان مصداق درست احسان و نیکی است و این دستاورد تنها در صورت تحقق مصداق صحیح حاصل می‌شود. آداب و احکام نیکوکاری به فراگیر در تحقق مصداق صحیح یاری می‌دهد. اگر یک نفر در راه ظلم یک ظالم به او نیکی کند، یا نردبان دزدی کسی شود، یا فندک سیگار و اعتیاد دوستش شود. اعتقاد ما بر این است که نتیجه مطلوب و مشوق به نیکوکاری بعدی رایش حاصل نمی شود؛ و همین تجربه ناخوشایند از نیکوکاری، برای عدم اعتنا و ترک آن در مراحل بعدی زندگی می‌تواند کافی باشد؛ در حالی که با آموزش دانستنی‌ها، تلاش می‌کنیم نوجوان تجربه مثبت نیکوکاری را بچشد، نه تجربه تلخ و منفی.
احسان جمعی
از جمله کارهایی که به واسطه آن می‌توان فراگیران را به نیکوکاری ترغیب کرد، احسان دسته‌جمعی است. نیکوکاری جمعی به مراتب احساس بهتری از کار نیک به فراگیران منتقل می‌کند و همچنین برکات ضمنی دیگری از جمله دوستی‌های پر برکت و ادامه‌دار را نیز در پی دارد. افزون بر این، در پیشگاه پروردگار جایگاه کار خیر دسته‌جمعی، بسیار بالاتر از کار خیری است که جداگانه و فردی انجام می‌گیرد. فرمود:
«تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى؛ در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید».۳
خوب است مربی در نقش مشوق، آغازگر و ناظر احسان دسته‌جمعی ظاهر شود و مدیریت و میدان‌داری را به شاگردانش واگذار کند. احسان جمعی هم در انتخاب جهت کار و هم در شیوه آن انعطاف خوبی دارد.
موضوع و جهت احسان جمعی را می‌توان به موارد مختلفی اختصاص داد. از جمله:
* پس از شناسایی نیازمندان، هرکدام از اعضای گروه با همراه کردن والدین، اقوام و آشنایان، نهادهای مختلف نیکوکاری و… به کمک مالی آن‌ها بشتابند.
* البسه مناسب را جمع‌آوری کنند و به دست کسانی که به آن احتیاج دارند، برسانند.
* به غیر از احسان مالی، احسان علمی، عاطفی و معنوی را در پیش بگیرند. مثلاً با تشکیل یک گروه آموزشی برای هم سن و سالان نیازمند خود کلاس‌های رایگان کمک‌درسی برگزار کنند. یا به واسطه تشکیل هیئت مذهبی، افرادی که از مباحث دینی دورند را با معارف دینی آشنا کنند. یا در مکان‌هایی مثل مدرسه، مسجد و… دوره‌های فرهنگی مختلف برای کودکان نیازمند پی‌ریزی کنند.
* از مراکز نگهداری سالمندان بازدید کنند.
* به عیادت از بیماران بروند.
* با خانواده شهدا ملاقات و از آنان قدردانی کنند.
در شیوه کار نیز می‌توان روش‌های مختلفی را در پیش گرفت. استفاده از ظرفیت فضای مجازی یکی از روش‌های پر فایده است که از طریق تشکیل کانال‌های ارتباطی و کمپین می‌توان جمع زیادی از مردم را برای نیکوکاری جمعی با گروه خود همراه کرد.
فراموش نکنیم که بسیاری از نوجوانان هم هستند که شناگر خوبی‌اند اما آبی برای شناگری و خودنمایی پیدا نمی‌کنند یا کم‌رویی‌شان اجازه نمی‌دهد در این زمینه‌ها پیش‌قدم شوند. بسیاری از افراد نیاز دارند به یک دیوار مهربانی، به یک سوژه مشخص، به یک موقعیت مناسب؛ آن‌وقت معلوم می‌شود که چقدر ظرفیت احسان و نیکوکاری در آن‌ها وجود داشت. گاهی سهم ما به عنوان مربی و هدایتگر همین مقدار هم باشد کافی است که یک دیوار مهربانی ایجاد کنیم یا افراد نیازمند را به آن‌ها معرفی کنیم یا مقدمات چند کار نیک مثل ملاقات با خانواده شهدا را فراهم کنیم. همین‌که آن‌ها را در شرایط نیکی کردن قرار بدهیم، یک قدم مؤثر برداشته‌ایم.
روح نیکوکاری
هدف نهایی ما ایجاد روح نیکوکاری در نوجوان است. اینکه نیکوکاری به عنوان یک خصیصه در وجود او نهادینه شود و بارها و بارها از او سر بزند. برای نیل به این هدف، مربی می‌تواند پیشنهادها و راهکارهایی را به شاگردان خود منتقل کند تا قدم‌به‌قدم آن‌ها را به قله‌های نیکوکاری نزدیک‌تر کند؛ مواردی مثل:
* احسان و نیکی را از نزدیک‌ترین دوستان و خویشاوندان خود، خصوصاً پدر و مادر آغاز کنند. کمترین انتظار و کف نیکوکاری یک انسان، احسان او نسبت به والدین است که ترک آن آثار زیانباری در پی خواهد داشت.
* ممکن است غرور برخی مانع احسان آن‌ها نسبت به پدر و مادر یا دیگران باشد. از مذموم بودن این غرور و اجر معنوی تواضع و مقابله با چنین غروری برایشان بگویید.
* مشتری احسان در وقت بی‌پولی و نداری، خود خداوند است و در واقع با او معامله کرده‌ایم. از داستان کسانی بگویید که در اوج وضعیت نامطلوب زندگی، احسانشان را از دیگران دریغ نمی‌کردند و نتیجه آن را با تحول در زندگی خود دیدند.
* از آن‌ها بخواهید با ساده‌ترین اشکال نیکوکاری مثل روی گشاده و لبخند، سلام و احوال‌پرسی، آزار نرساندن و … خود را به احسان و نیکوکاری عادت دهند.
* گذشت از وسایل غیر لازم (لباسی که دیگر استفاده نمی‌کنند، ابزاری که یک زمانی به کارشان می‌آمد اما اکنون نیازی به آن ندارند و…) گام اولشان برای نیکوکاری از اموال و دارایی خود باشد.
* بخشی از پول توجیبی هر ماهشان را به یتیمان اختصاص بدهند.
* با حضور در کنار مزار اموات یا نذر و فاتحه برای آن‌ها، به گذشتگان خود احسان کنند.
* بخشی از وقت خود در هفته را به عقب‌ماندگی‌های درسی دوستان خود اختصاص بدهند.
* با یاری نکردن دیگران در کارهایی که نتیجه‌ای جز ضرر ندارد، به آن‌ها احسان کنند.
* با نصیحت، خیرخواهی و بازداری دوستان از کار اشتباه به آنان نیکی کنند.
* با احترام و بزرگداشت سالمندان احسانشان را نصیب آن‌ها کنند.
* در اتوبوس، مترو یا… جای راحت را ارزانی دیگران کنند.
* با جار نزدن و پوشاندن اشتباه دیگران در حقشان نیکی کنند.
* نیکوکاری به خود را فراموش نکنند. بهترین نیکی به خود استفاده درست از استعداد، توانایی، زمان، امکانات و عمر خود است.
قطعاً پیشنهادهای دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که مربی با اضافه کردن آن‌ها به این فهرست، می‌تواند شاگردانش را به چشیدن طعم شیرین نیکوکاری دعوت کند.
پی‌نوشت‌ها:
- آل‌عمران، ۱۴۸٫
- غررالحکم، ص۴۴۹٫
- مائده، ۲٫
