بلوغ همان پختگی است

تبیین اقسام بلوغ از نگاه دینی

بلوغ در لغت به معنای وصول و رسیدن است. علمای دینی این واژه را در معنای خاصی به کار برده اند که همان آغاز دوره تکلیف و متوجه شدن مسئولیت عبادی و کیفری و پایان دوره کودکی است. اسلام برای این دوران اهمیت فراوانی قائل شده است؛ به گونه ای که این مرحله را مرحله والاتری از ادراک و شعور و فهم روابط اجتماعی و احساس مسئولیت میداند. اگر بخواهیم بلوغ را تعریف کنیم، میتوان گفت بلوغ دگرگونی و تکامل در اندام، اندیشه، احساسات و روابط فرد میباشد؛ چنانکه برخی از بلوغ، به کمال طبیعی انسان یاد کرده اند. سه ساحت و منظر برای بلوغ میتوان در نظر گرفت:
بلوغ جسمی، فکری و اجتماعی که هر سه آنها در نگاه دینی مورد توجه قرار گرفته است. گرچه بلوغ جسمی و جلوه کامل بروز آن، یعنی بلوغ جنسی، بیشتر مورد توجه واقع شده، بلوغ فکری و اجتماعی نیز از دیدگاه اسلام دور نبوده و اشاره های مختلفی در گفتمان دینی به آن شده است.
شاید اینکه بلوغ جنسی و جسمی بیشتر مورد تأکید قرار گرفته، به این سبب بوده که اسلام میخواسته بلوغ فکری و اجتماعی را به نشانه های ساده ای پیوند بزند که برای همگان قابل درک بوده باشد و دچار پیچیدگی و زحمت در فهم معنای آن نشوند. بلوغ جنسی پایه ای قرار گرفته که به همراه آن درصدی از بلوغ اجتماعی و فکری نیز برای شخص اثبات میشود و نوجوان صلاحیت این را پیدا میکند که به طور مستقل مورد توجه خداوند قرار گرفته و مسئولیت های شرعی و اجتماعی بر دوش او گذاشته شود.

نشانه های آغاز بلوغ فکری با تحولات دوره نوجوانی و بلوغ جسمی به چشم میخورد؛ گرچه کمال آن را چهل سالگی دانسته اند و مانند بلوغ جنسی امری نیست که یکجا محقق شود، بلکه دارای مرتبه و نسبت بوده و به تدریج برای انسان حاصل میشود.

در قرآن کریم برای بلوغ فکری از واژه رشد به معنای پختگی و رسیده شدن میوه عقل استفاده شده است. این واژه در قرآن، هم به معنای راه درست و راهیابی به کار رفته است و هم به معنای تکامل قوای فکری. در آیه ۶ سوره نساء که درباره در اختیار سپردن مال یتیم بعد از بلوغ میباشد، رشد یتیم و توانایی تشخیص مصلحت خویش در سپردن مالش به وی لحاظ شده است:{ وَ ابْتَلُوا الْیَتامی‏ حَتَّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ} یتیمان را بیازمایید  تا وقتى به(سن) زناشویى برسند. پس اگر در ایشان رشد فکری یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید.
مرحوم عالمه طباطبایی در تفسیر المیزان با توجه به مفاد این آیه، بر این نکته تأکید میکند که از منظر اسلام بلوغ فقط منحصر به بلوغ جنسی نمیباشد و بلوغ فکری نیز مورد توجه اسلام بوده است.
با توجه به توضیحات فوق به بررسی دو جنبه اساسی بلوغ، یعنی بلوغ اجتماعی و فکری میپردازیم:

بلوغ اجتماعی
یکی از مسائلی که در سال های نوجوانی مورد توجه قرار میگیرد، هویت و تعریف مستقل خویش جدای از والدین میباشد. این مسئله از راه های مختلفی به نمایش گذاشته میشود که میتواند شامل نوع پوشش و استفاده از زبان، تمایل فرد به استفاده از رفتارهای ممنوعه و پرخطر برای تعریف کردن خود در محیط بزرگسالان و سرپیچی از هنجارهای اجتماعی باشد.
فرد در دوره نوجوانی در پی تعریف کردن خود و نسبت دادن خویش به یک گروه خاص است و سعی در نزدیک کردن افکار و عقاید خود به آن گروه دارد. این مسئله در دوره نوجوانی آنچنان مهم است که منجر به تعصویب بر باورهای آن گروه خاص میشود و به این شکل تجلی پیدا میکند. نوجوان هیچگونه بدگویی از محیط و گروه متعلق به آن را نمیپذیرد و چنان به این موضع پافشاری میکند که بدگویی درخصوص علاقه هایش، نتیجه نامناسبی بر رفتار او میگذارد.
عضویت در یک گروه برای نوجوان میتواند مهارت های اجتماعی و نحوه صحیح برقراری ارتباط با دیگران را برای آنها به ارمغان داشته باشد و مفاهیمی مثل تعهد و وفاداری به گروه را به آنها یاد دهد و سبب رشد و بلوغ شخص شود.

پیامبر گرامی اسلام{صل الله علیه و اله و سلم}:

در حدیثی ضمن بیان مراحل تربیت و تقسیم آن به سه مرحله هفت ساله )از تولد تا هفت سالگی، از هفت تا چهارده سالگی و از چهارده سالگی به بعد( به والدین و آموزگاران نوجوان سفارش میکنند که در هفت سال سوم زندگی انسان که همان دوران بلوغ و نوجوانی است، به او به عنوان یک شخصیت بزرگسال نگاه کنند، به او اطمینان نمایند و در کارها با او مشورت کنند و به نظر او احترام بگذارند و به او مسئولیت دهند تا شخصیتش شکوفا گردد.

بلوغ فکری
این عرصه از بلوغ چنان مهم و اساسی است که میتواند فرد را در زندگی و مقابله با مشکلات عاطفی، روحی و اجتماعی کمک شایانی کند. تفکر و علایق نوجوان میتواند متأثر از روش های مختلف فکری و گروه های خاص فکری باشد. با رسیدن به بلوغ فکری، نوجوان برای هر چیزی به دنبال منطق، دلیل و برهان است و آنچه در دوران نوجوانی به دست میآورد، میتواند نقشه راهی برای زندگی آینده او باشد.
پایه تفکرات اساسی شخص در این دوران گذاشته میشود. کمال بلوغ فکری مربوط به این دوره نیست؛ اما آنچه در این دوران به دست می آید، در حکم زیربنای ساختمان فکری شخص محسوب میشود.

در نامه ۳۱ نهج البلاغه، امیرالمؤمنین(علیه السلام) علی به فرزندش (امام حسن یا محمد حنفیه) بر اهمیت این موضوع اینگونه تأکید میکند که قلب نوجوان زمین کشت نشده ای است که آنچه در آن بکارند، همان میروید و تعلیم دادن به نوجوان، تعلیم پیش از سخت شدن دل است:

{إنّما قَلْبُ الحَدَثِ کالأرضِ الخالِیهِ ما اُلقِیَ فیها مِنْ شیءٍ قَبِلَتْهُ ، فبادَرْتُکَ بالأدبِ قبلَ أن یَقْسُوَ قلبُکَ و یَشتغِلَ لُبّکَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَهَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَهِ}دل جوان، همچون زمین ناکشته است که هر چه در آن افکنند، بپذیرد؛ پس به ادب آموختنت پرداختم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد، تا با رأی قاطع روی به کار آری، و از آنچه خداوندان تجربت در پی آن بودند و آزمودند بهره برداری، و رنج طلب از تو برداشته شود و نیازت به آزمون نیفتد.