شناخت ویژگی های نوجوانان
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله): «من به شما سفارش میکنم که به نوجوانان و جوانان نیکی کنید؛ زیرا آنان دلی رقیقتر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند».[۱]
امام صادق(علیه السلام): «نوجوانان را دریابید زیرا زودتر از دیگران به کارهای خیر روی میآورند».[۲]
بندبازی را تصور کنید که دارد بر روی بندی که بین دو کوه بلند وصل شده، راه میرود. او بین زمین و آسمان معلق است. از کوه اول جدا شده، به کوه دوم نرسیده است. از سویی، این بند را شرایط جوی به لرزه انداخته است و هر آن امکان سقوط بندباز وجود دارد. تنها، وسیلهای که برای حفظ تعادل به این بندباز دادهاند، برای او قوت قلبی است که بتواند آرام و پاورچین این بند خطرناک را پشت سر بگذارد.
نوجوان همان بندبازی است که روی بندِ نوجوانی گام برمیدارد. بندبازی که از کوه کودکی جدا شده و هنوز به کوه بزرگسالی نرسیده است و روی بند نوجوانی معلق است. این بند، بر اثر بادهای شدیدی که ناشی از تحولات درونی و بیرونی اوست، به شدت در حال لرزش است و تنها، این والدین و مربیان هستند که میتوانند با درک دقیق و درست شرایط این بندباز، در نقش وسیله تعادلی بندبازی عمل کنند و به نوجوان در طی کردن سلامت این بند یاری رسانند. بیدقتی والدین و مربیان در شناسایی درست موقعیت و باید و نبایدهای نوجوان میتواند سبب هل داده شدن این بندباز بر اثر حوادث روزگار شود و خدای نکرده او را در پرتگاه پرتاب کند.
برزخ!
نوجوانی برزخی است که حتی مصریان ۴۰۰۰ سال پیش نیز در آثار خود نسبت به وضعیت انسانها در این دوره ابراز نگرانی کردهاند. نوجوانی برزخ است؛ چراکه نوجوان دیگر نه کودک و نه واقعا جزو بزرگسالان به حساب میآید. سن نوجوانی وابسته به فرهنگ است و در جوامع مختلف گوناگون میباشد. با این حال معمولا سن نوجوانی را بین ۱۲ تا ۱۸ سال میدانند. البته برخی افراد ویژگیهای نوجوانی را تا ۲۴ سالگی نیز از خود نشان میدهند.
اگر زندگی را ماشین فرض کنیم و انسان را راننده آن و عمر را جاده زندگی، عمر کودکی جاده آسفالتی است که انسان سریع در آن پیش میرود و نوجوانی، زمین خاکی است پر از دستانداز که راننده ماشین زندگی باید هنگام رسیدن به آن از سرعت خود بکاهد و با دقت تمام، مسیر را شناسایی کند و همچنین سرعت خود را تنظیم کرده و صبر و خویشتنداری را به کار ببندد تا به سلامت از قسمت خاکی این جاده گذر کند. حال یا بدون آسیب و یا با کمترین آسیب ممکن.
او کیست؟
اول شرط ارتباط با مخاطب، شناخت درست اوست. از این رو از این شماره برآنیم که به گونهای علمی-کاربردی از مخاطبی با نام «نوجوان» بیشتر بدانیم.
حوزههای مهمی که نیاز است در نوجوانی به آنها، به خوبی، توجه بشود عبارتند از:
- رشد جسمانی
- رشد شناختی
- رشد هیجانی / اجتماعی
رشد جسمانی
وقتی از برخی والدین میخواهیم که نوجوان را در چند جمله شفاهی یا کتبی توصیف کنند، بیان میدارند «سر به هوا»، «خودرأی»، «سرکش»، «ناراحت»، «ناراضی»، … . اما به راستی چرا این توصیفات نثار این گروه سنی میشود!؟
در اوایل قرن بیستم، برخی نظریهپردازان، نوجوانی را دورهای طوفانی خواندند و معتقد بودند که آشوب زیستی بلوغ در نوجوان سبب هیجانپذیری، درگیری و سرپیچی آنها از بزرگسالان میشود.
البته پژوهشهای جدید خطاب کردن دوره طوفانی را به این سنین رد کرده و اغراقآمیز دانسته است. پژوهشها نشان میدهد که فقط به میزان تقریبا ۲ درصد، میزان کلی آشفتگی در نوجوانان افزایش مییابد.[۳]
بارزترین مشخصه ایام نوجوانی، بلوغ است؛ تغییراتی سریع و عمیق که زندگی روانی و هیجانی نوجوان را تحت تأثیر خود میگیرد و میتواند بر نوع روابط او هم با دیگران اثرگذار باشد. در این بخش لازم است که از اتفاقات جسمی بلوغ بیشتر بیان شود.
بلوغ
غده هیپوفیز که در پایه مغز قرار دارد، در تنظیم بلوغ نقش مهمی دارد. زمانی که سلولهای هیپوتالاموس رشد کافی خود را پیدا کرد، به غده هیپوفیز پیامی میفرستد که هورمونهایی را که قبلا ترشح نمیکرده است، ترشح کند. این هورمونها روی غدد داخلی بدن همچون تیروئید اثر میگذارد و سبب ترشح هورمونهای مردانه (آندروژن) و هورمونهای زنانه (استروژن و پروژستین) میشود. این هورمونها زیربنای اتفاقات جسمی بلوغ هستند.
بلوغ سبب میشود بدن نوجوان به صورت کلی رشد کند. از سویی رشد صفات جنسی مردانه و زنانه در این زمان روی میدهد. برای مثال در این زمان ۵۰ درصد پسران، بزرگ شدن موقتی پستان را تجربه میکنند. رشد سریع قد، کاهش چربی دست و پای پسرهای نوجوان، افزایش عضلهها در هر دو جنس به خصوص در پسران، افزایش مهارت در انجام کارهای حرکتی همچون دویدن و پرتاب کردن، سرعت گرفتن و استقامت کردن.
رسش جنسی
تغییرات جنسی صورت گرفته در نوجوان به دو دسته تقسیم میشود، تغییراتی که قابل دیدن نیست و در درون بدن او صورت میگیرد که به آن ویژگیهای جنسی نخستین گویند و برخی تغییراتی که در بیرون بدن او قابل ملاحضه است و به آن ویژگیهای جنسی ثانوی گویند.
از آنجا که شروع تغییرات گسترده در نوجوانی با تغییرات جسمی است، در حدی بسیار مختصر و گذرا نیاز بود که اطلاعاتی به خوانندگان محترم ارائه شود و روشن است که تغییر در ویژگیهای جسمی، سبب یک سری فعل و انفعالات شناختی، روحی و روانی میشود که بحث اصلی و مهم این سلسله نوشتار را تشکیل میدهد و در شمارههای بعدی به تفصیل درباره آن خواهیم نوشت.
[۱]. محمد علی چنارانی، رفتار پیامبر۹ با کودکان و نوجوانان، مشهد، آستان قدس رضوی، ج۲، ۱۳۸۰، ص۶۵٫
[۲]. وافی، ج۱، ص۲۱۰٫
[۳]. لورا برک، ۲۰۰۷، ص ۳۶۲٫