به وجودش نیاز داریم!

ضرورت عنصر تربیت در تشکیلات

 اشاره:

مسأله تربیت از جمله مسائلی است که می توان گفت ذهن تک تک افراد بشر را به نوعی به خود مشغول کرده است و از آنجا که دایره این مسأله بسیار گسترده است  هر فردی بنا به شرایط زندگی خود به نوعی با این مسأله و شاخه های مختلف مربوط به آن در گیر بوده است. پدر ومادر یک خانواده، افرادی که در یک اجتماع با هم زندگی می کنند و با یکدیگر به نوعی ارتباط دارند و افرادی که عضو یک سازمان یا تشکیلات خاصی هستند همگی به صورتی با مسأله تربیت مواجه بوده و هر کدام درست یا غلط تعریف و بینشی خاص از تربیت دارند. نگاه ما در این نوشتار نگاهی تخصصی به تربیت است یعنی نگاهی با گرایشی خاص که ما آن را تربیت تشکیلاتی می نامیم. با توجه به این نگاه،  مقاله حاضر در پی اثبات ضرورت تربیت در تشکیلات می باشد. در این مقاله  اول به تعریف تربیت پرداخته و مبانی تربیت را بررسی می کنیم، سپس به ضرورت بحث تربیت در زندگی بشر می پردازیم وآنگاه ضرورت تربیت در تشکیلات را مطرح می نماییم.

تربیت چیست؟

تربیت در لغت به معنای پرورش و نمو دادن است. برای اینکه معنای تربیت بهتر مشخص شود کسی را تصور کنید که دانه سالم  میوه ای را در زمین می کارد به امید اینکه روزی این دانه تبدیل به در خت میوه ای تنومند و شاداب شود. از زمانی که این فرد دانه  را در زمین به عنوان محیطی مساعد برای رشد گیاه کاشته، تا زمانی که این دانه به درختی کامل تبدیل شود، مجموعه اعمالی را جهت نگهداری و تقویت و رشد این گیاه انجام می دهد، اعمالی همچون آب دادن گیاه، رساندن مواد مغذی به گیاه، خلوت نمودن اطراف گیاه جهت رسیدن نور به گیاه و…؛ به این مجموعه اعمال تربیت می گویند. با توجه به مثال فوق می توان گفت  تربیت عبارت است از انتخاب رفتار مناسب و ایجاد نمودن شرایط و عوامل لازم برای  اینکه فرد مورد تربیت بتواند استعدادهای نهفته خویش را در تمام ابعاد پرورش داده وشکوفا نماید و به تدریج به سوی کمال مطلوب حرکت کند.

مبانی انسان شناختی تربیت

اگر به تعریف تربیت و مثال فوق خوب دقت کنیم، می توانیم عوامل موثر در تربیت را به خوبی دریابیم. عوامل موثر در تربیت را طبق تعریف می توان بر شمرد:

۱-مجموعه اعمال مربی

۲- شرایط مساعد ومناسب محیطی

۳- استعدادهای فطری

از میا ن این سه عامل مهم ترین  عامل که می توان آن را عامل اساسی تربیت نامید، عامل سوم است چرا که بدون داشتن عامل سوم یعنی استعداد های فطری که می توانند شکوفا شوند، تربیت هیچ معنایی نخواهد داشت. برای اینکه این موضوع به طور کامل روشن شود به این مثال خوب دقت کنید: از میا ن موجودات مادی که می شناسید یعنی جمادات، گیا هان وحیوانات یک نمونه انتخاب می کنیم؛ ۱-سنگریزه از میان جمادات ۲- یک نهال درخت سیب از میان گیاهان ۳- یک جوجه کبوتر از میان حیوانات؛  در مورد جوجه کبوتر وقتی می گوییم ما اورا تربیت نموده ایم یعنی از او مراقبت نموده تا به  یک کبوتر کامل تبدیل شود و همه اذعان می کنند که این کار شدنی است. درباره نهال درخت سیب نیز اگر بگوییم این نهال را پرورش می دهیم تا در آینده درختی زیبا و پر میوه داشته باشیم کسی به عقل ما شک نمی کند. اما اگر در مورد سنگ ریزه بگوییم ما از او مراقبت می کنیم تا به یک صخره یا کوه تبدیل شود چه؟ آیا با گفتن این جمله کسی تأیید می کند که شما عاقل هستید؟ پاسخ کاملاً واضح است، زیرا همه می دانند که سنگ ریزه قابلیت و استعداد تبدیل شدن به صخره یا کوه را به طور طبیعی ندارد تا تربیت و پرورش درباره او معنا داشته باشد.

قوه واستعداد فطری انسان است که او را قابل تربیت نموده است. متفکر شهید استاد مطهری در این باره می نویسد:

«اگر انسان دارای یک سلسله فطریات باشد قطعاً تربیت او باید با در نظر گرفتن همان فطریات صورت گیرد و اصل لغت تربیت هم اگر به کار برده می شود _ چه آگاهانه وچه غیر آگاهانه _ بر همین اساس است؛ چون تربیت یعنی رشد دادن و پرورش دادن، و این مبنی بر قبول کردن یک سلسله استعدادها _ و به تعبیر امروز یک سلسله ویژگی ها_ در انسان است

 

»[۱].

تربیت و زندگی بشری

شاید برخی در ذهن خود این سوال را بپرورند که اگر چیزی به نام تربیت و پرورش در زندگی انسان وجود نداشت  چه اتفاقی می افتاد؟ آیا به زندگی فردی او لطمه ای وارد می شد ؟ اصلاً آیا وجود مسأله ای به نام تربیت در زندگی بشری ضروری است؟ شاید بهتر باشد برای پاسخ به این پرسش ها به تعریف تربیت برگردیم، گفتیم تربیت یعنی شکوفا نمودن و رشد دادن استعدادهای فطری نهفته در نهاد افراد، زندگی بشر نیز چیزی جز رشد کردن لحظه به لحظه و شکوفایی تدریجی نیست، با استفاده از تعریف تربیت فهمیدیم که میان زندگی بشری و تربیت، اتحادی ناگسستنی است. هر جا که زندگی معنا دارد تربیت نیز همراه و ملازم با آن است، به همین جهت پرسش های فوق بی معنا خواهند بود. زیرا در اینجا معنایی فراتر از ضرورت داشتن شکل گرفته است. آنچه اکنون برای ما معنا پیدا کرده نوعی اتحاد ناگسستنی میان زندگی و تربیت است، نسبتی که بین زندگی بشری و تربیت است همچون نسبت میان زنده بودن انسان وتپش قلب اوست که هر گاه انسان زنده باشد قلبش نیز می تپد وهر گاه قلب انسان بتپد او دارای زندگی است.

تربیت خوب، تربیت بد

دریافتیم که زندگی و تربیت همیشه همراه یکدیگرند، یعنی فرد اگر چه تمایل نداشته باشد اگر دارای زندگی باشد، همیشه در حال تربیت شدن و رشد کردن است، یعنی همه افراد بشر دارای نوعی تربیت هستند اما آنچه متفاوت است کیفیت تربیت است؛ قرآن کریم می فرماید: «قدافلح من زکاها»[۲] یعنی هر که نفس خود را پاک گردانید رستگار شد  و تزکیه یعنی تربیت درست و مطلوب. در حقیقت تربیت به دو دسته تقسیم می شود: تربیت خوب وتربیت بد یا تربیت مطلوب و نامطلوب؛ آنچه در زندگی مهم است وموجب سعادت واقعی انسان می شود تربیت خوب است که فلاح و سعادت را به همراه دارد.

تربیت و جامعه پذیری

اجتماعی شدن یا همان جامعه پذیری از نگاه فردی، مرحله ای از رشد انسان است که فرد از طریق آن، ارزش ها، هنجارها، اعتقادات ونگرش ها و مهارت های لازم برای مشارکت موثر و فعال در زندگی گروهی را کسب می کند. وی در این مرحله می تواند از طریق یادگیری فرهنگ وآرمان ها و شیوه های زندگی گروهی با افراد جامعه روابط متقابل برقرار نماید و از این طریق استعدادهای خویش را شکوفا نماید. اما از نگاه اجتماعی، جامعه پذیری فرآیندی است که نظم و تداوم اجتماعی به آن بستگی دارد، یعنی جامعه از طریق این فرایند پیچیده میراث فرهنگی خود را به افراد خود انتقال می دهد. اگر به جملاتی که در تعریف جامعه پذیری گفته شد خوب دقت کنید عباراتی همچون شکوفایی استعدادها و انتقال میراث فرهنگی عباراتی هستند که ناظر بر تربیت اجتماعی می باشند و در واقع پیوستگی عمیق تربیت و جامعه پذیری را می رسانند. اگر به فرآیند جامعه پذیری خوب دقت کنیم مشاهده می کنیم که جامعه از طریق نوعی تربیت اجتماعی مفاهیم فرهنگی، ارزشی و اجتماعی را به اعضاء منتقل می نماید و در حقیقت فرآیند جامعه پذیری بدون تربیت امری غیر ممکن به نظر می رسد به همین جهت است که در جوامع، سازمان های بزرگی سازماندهی شده اند تا بتوانند این امر مهم یعنی انتقال فرهنگ را به خوبی  انجام دهند. 

تربیت و تشکیلات

در مسأله جامعه پذیری گفتیم که دغدغه انتفال مواریث فرهنگی و اجتماعی و شکوفایی استعدادهای فردی در پرتو روابط اجتماعی باعث شد تا جوامع، سازمان های عریض و طویلی را مأمور انجام دادن این امر مهم کنند؛ سؤال مهمی که اینجا پیش می آید این است که آیا سازمان ها و تشکل ها نیز به امر تربیت برای پرورش اعضاء نیازمندند یا خیر؟ آیا می توان احکام یک جامعه بزرگ و وسیع را به یک تشکیلات نه چندان بزرگ سرایت داد؟ آیا چنین کاری معقول است؟ قبل از پاسخ دادن به این پرسش بهتر آن است که نسبت میان یک جامعه با تشکل ها و سازمان ها را بررسی نماییم.

جامعه و تشکیلات

در تعریف جامعه گفته اند که مجموعه ای است از افراد انسانی که با نظامات و سنن و آداب و قوانین خاص به یکدیگر پیوند خورده اند. اگر جامعه را به عنوان یک کل بدانیم و سازمان ها وتشکل ها را نیز اجزای آن به حساب آوریم، می توان گفت تشکل ها شبیه ترین اجزاء به کل خود هستند، بهترین مثالی که می توان در این مورد برای تقریب به ذهن آورد این است که مثل تشکل ها نسبت به جامعه، همانند جنین انسان است نسبت به مادر خود؛ جنین تا وقتی در شکم مادر است جزئی از بدن مادر محسوب می شود اما جزئی است که از جهت ماهیت انسانی هیچ تفاوتی با مادر خود ندارد. همانطور که می توان احکام انسانی را بدون اهمیت دادن به بزرگی یا کوچکی، بلندی یا کوتاهی، برای جنینی که در شکم مادر است بار نمود، همان گونه می توان احکام جامعه را برتشکل ها و سازمان ها بدون در نظر گرفتن وسعت یا عدم وسعت و یا بزرگی و کوچکی آنها بار نمود زیرا اشتراک بین آنها اشتراک در ماهیت است و بزرگی یا کوچکی دخلی در آن ندارد؛ از جمله احکامی هم که مشترک بین جامعه و سازمان هاست نیاز مبرم و ضرورت عنصر تربیت در آنها می باشد.

وجوه ضرورت تربیت: تشکل پذیری واخلاق تشکیلاتی

برای اثبات ضروری بودن تربیت تشکیلاتی، به دو جنبه اشاره می شود. از وقتی در رابطه با جامعه می توان عنصری به نام جامعه پذیری یا اجتماعی شدن را نام برد در رابطه با تشکل ها نیز می توان اصطلاح تشکل پذیری یا تشکیلاتی شدن را به کار برد. تشکیلاتی شدن را می توان اینگونه تعریف کرد: «مرحله ای از رشد انسان است که فرد از طریق آن، ارزش ها، هنجارها، اعتقادات ونگرش ها و مهارت های لازم برای مسئولیت پذیری در زندگی تشکیلاتی را کسب می کند.» وی در این مرحله می تواند از طریق یادگیری فرهنگ وآرمان ها وشیوه های زندگی تشکیلاتی با افراد تشکیلات روابط متقابل برقرار نماید و از این طریق استعدادهای خویش را شکوفا نماید. اما از نگاهی تشکیلاتی، تشکیلاتی شدن فرآیندی است که نظم وتداوم تشکیلات به آن بستگی دارد، یعنی تشکیلات از طریق این فرایند پیچیده برخی اندیشه های لازم و برخی مهارت های تشکیلاتی را به افراد خود انتقال می دهد.

ضرورت تربیت و تشکیلاتی شدن

درست در همین نقطه است که یکی از وجوه ضرورت تربیت در تشکیلات نمایان می شود. سؤال این است که آیا تشکیلاتی شدن نیازمند نوع خاصی از تربیت است؟ در پاسخ باید گفت برای روند تشکیلاتی شدن، تربیت تشکیلاتی لازم و ضروری است، زیرا در صورت عدم تربیت تشکیلاتی هم برای فرد مشکلاتی بوجود خواهد آمد و هم برای تشکیلات؛ از جمله مشکلات فردی که می توان نام برد سردرگمی و گیجی خاصی است که از عدم مهارت در انجام وظایف و یا عدم آشنایی درست با اهداف تشکیلات نشأت می گیرد. از جمله مشکلات تشکیلاتی نیز می توان به فرد محوری و فردگرایی اشاره نمود که از جمله مشکلاتی است که ریشه در عدم تربیت صحیح تشکیلاتی دارد. تشکیلاتی نشدن از جمله مشکلاتی است که باعث اختلال در نظام تشکل ها می شود و در راه دستیابی به اهداف تشکیلات مانع بزرگی محسوب می شود و همچنین در جنبه فردی باعث عدم رشد کامل شخصیت افراد شده و مشکلات فردی بسیاری از قبیل سرخوردگی و احساس عدم کارآیی را به افراد می دهد که این خود باعث باز شدن باب مشکلات فردی فراوان است.

ضرورت تربیت و اخلاق تشکیلاتی

اخلاق و جنبه های مختلف آن همچون اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و… از جمله مسائلی است که ذهن بشر را در حد زیادی معطوف به خود نموده است. شاید بتوان گفت یکی از مهم ترین جنبه های زندگی بشری  جنبه روابط اوست که در چهار  بخش عمده خلاصه می شود: ۱- رابطه با خدا ۲-رابطه با خود ۳- رابطه با انسانهای دیگر ۴- رابطه با جهان هستی. برای اینکه رابطه انسان با موضوعات فوق، رابطه ای مطلوب باشد این ارتباطات باید تحت قوانین خاصی انجام شود که می توان این قوانین را اخلاق نامید. در حوزه روابط انسان با دیگر انسان ها، یعنی همان روابط اجتماعی، نوعی خاص از اخلاق کارآیی دارد که می توان آن را اخلاق اجتماعی نامید. به همین منوال در حوزه روابط تشکیلاتی نیز قواعد مطلوب روابط تشکیلاتی می تواند اخلاق تشکیلاتی نامیده شود. این مطلب که رعایت اخلاق تشکیلاتی ضروری است، مسأله ای کاملاً واضح است زیرا بدون یک رابطه سالم و مطلوب میان عناصر تشکیلات اختلال ارتباطی در تشکیلات به وجود می آید و عناصر تشکیلات دچار نوعی فرسایش روانی شده و همچنین اخلاق نامطلوب اعضاء تشکیلات، موجب بروز احساس نارضایتی عمومی از آن سازمان شده و در پی آن، تشکیلات از رسیدن به اهداف باز می ماند و در نتیجه موجب نابودی نظام تشکیلات می شود. حال که ضرورت داشتن اخلاق تشکیلاتی روشن شد رابطه جدا ناشدنی اخلاق مطلوب با تربیت مطلوب نیز کاملاً واضح است. روشن است آنچه موجب بوجود آمدن اخلاق مطلوب است، یک تربیت خوب و صحیح است؛ این تربیت صحیح است که اخلاق خوش را می سازد و فضای یک جامعه یا یک تشکیلات را به فضایی مطلوب و کارآمد تبدیل می نماید.

حاصل سخن اینکه یک تشکیلات کارآمد وقتی حاصل خواهد شد که روند تشکیلاتی شدن به خوبی در عناصر صورت گرفته باشد و همچنین فضای ارتباطی بین عناصر تشکیلات با عناصر درون تشکیلات یا بیرون تشکیلات، فضایی در حیطه اخلاق حسنه باشد و کاملاً روشن است که این همه بدون عنصر تربیت در تشکیلات غیر ممکن است؛ لذا لازم است سازمان ها وتشکل ها به مسأله تربیت نگاهی ویژه داشته باشند و به هیچ عنوان از این نکته غافل نشوند.

کتاب شناسی

۱-تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، ۱۳۸۵

۲-مجموعه آثار ج۳، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا،۱۳۷۸

۳-مجموعه آثار ج۲، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا،۱۳۷۸

۴- مبانی جامعه شناسی، دکتر آذر قلی زاده، انتشارات محتشم،۱۳۷۹

۵-اسلام و تعلیم و تربیت، ابراهیم امینی

۶-روان شناسی تربیتی _کاربردی، دکتر غلامعلی افروز

۷-نشریه تربیت اسلامی شماره ۲

۸-اثرات پنهان تربیت آسیب زا، دکتر عبد العظیم کریمی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان،۱۳۸۶

[۱]  مجموعه آثار شهید مطهری ج۳، کتاب فطرت،ص۴۵۳

 . [۲]  شمس آیه ۹