تأثیر شبکه‌های اجتماعی موبایلی بر خانواده

در جهان کنونی، شاهد انفجار اطلاعات و دسترسی آسان عموم مردم به انواع و اقسام رسانه‌ها هستیم و کمتر کسی را می‌شناسیم که از رسانه‌ها استفاده نکند. امروز تلفن‌های همراه، رسانۀ­ همراه و همراهِ همیشگی انسان‌ها است و شبکه‌های اجتماعی موبایلی، پرکاربردترین وسایل ارتباطی برای کاربران به حساب می‌آیند. شاید این سؤال در ذهن ما مطرح شده باشد که «چرا انسان‌ها از رسانه استفاده می‌کنند؟».

کارشناسان و متخصصان رسانه معتقدند، رسانه‌ها چهار کارکرد آشکار اصلی برای انسان‌ها دارند؛ کارکرد اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی، کارکرد تبلیغی، کارکرد آموزشی و پر کردن اوقات فراغت. به نظر می‌رسد با گسترش کاربران شبکه‌های اجتماعی موبایلی، کارکردهایی مانند پر کردن اوقات فراغت، اطلاع‌رسانی و تبلیغات، اهمیت بیشتری از کارکرد آموزشی، یافته است.

بی‌شک استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی، بر روی سبک زندگی فردی و اجتماعی انسان­ها اثرات زیادی دارد. یکی از مهم‌ترین این اثرات، اثر بر روی ارتباطات خانوادگی است. برخی از این اثرات عبارتند از:

1. کم شدن مواردی هم‌چون ساعات بحث و گفت‌وگو بین اعضای خانواده،
2. لذتِ دیدن یک فیلم به صورت دسته جمعی،
3. میهمانی‌های دورهمی خانوادگی و گفت‌وگو با اعضای فامیل،
4. نوشتن نامه و کارت دعوت؛ حتی در برخی موارد یک گفت‌وگوی تلفنی، جای خود را به ارسال پیام‌های شخصی در شبکه‌های اجتماعی موبایلی داده‌اند
5. جایگزینی لذت سلفی گرفتن و ارسال عکس‌های شخصی در صفحه‌های اینستاگرام، با بسیاری از خوشی‌های قدیمی.

اگر  خاطرۀ آخرین میهمانی را که در آن شرکت کرده‌اید مرور کنید، این تصویر از پیش چشم شما خواهد گذشت که شرکت کنندگان در میهمانی، مدام در حال چک کردن گروه‌ها و کانال­های مختلف هستند. حتی بحث‌های خانوادگی بیشتر دربارۀ موضوعاتی است که در شبکه‌های اجتماعی مطرح شده‌اند وگه گاه، اولین سؤال میهمانان در بدو ورود، پرسش از رمز وای فای خانه است! به نظر می‌رسد فردگرایی و انزوا، یکی از نتایج استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی در درازمدت است.

صمیمیتی که در گذشته در کارهای جمعی خانوادگی حس می‌شد، کم کم در حال رنگ باختن هستند و گفت‌وگوهای خانوادگی، در محیط شبکه‌های اجتماعی اتفاق می‌افتند. مجموعۀ این مواردی که مطرح شد، بخشی از اتفاقاتی است که در اثر استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی، نه تنها در بین اعضای خانواده، بلکه در بین اعضای جامعه در حال رخ دادن است.

حال یک نیم نگاهی به برخی اثرات شبکه‌های اجتماعی موبایلی، در بین اعضای خانواده بیندازیم. ابتدا از روابط والدین و فرزندان شروع کنیم؛ از یک سو در بین اعضای جامعه، والدینی هستند که مهارت استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی را ندارند. این امر منجر به دور شدن فضای فکری و ذهنی والدین و فرزندان می‌شود. از سوی دیگر، فرزندان به دلیل استفاده از رسانه‌های مختلف، آگاهی بیشتری نسبت به آخرین اخبار و اطلاعات دارند و کم کم شکاف بین نسلی میان والدین و فرزندان شکل می‌گیرد و هر لحظه بیشتر می‌شود. در چنین خانواده‌هایی، افراد مانند جزایری جدای از هم زندگی خواهند کرد. ارتباط و تعامل بین اعضای خانواده و به خصوص والدین و فرزندان، به علت تغییر سبک‌های ارتباطی فرزندان، به سردی می‌گراید و درک متقابل اعضای خانواده از یکدیگر، دچار اختلال خواهد شد.

در کنار روابط والدین و فرزندان، روابط همسران با یکدیگر موضوع مهم دیگری است که تحت تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی است. عضویت یکی از زوجین و یا هردوی آنها در گروه‌ها و کانال­هایی با محتواهای پورنوگرافی (مستهجن)، اثر مخربی بر روی روابط زناشویی همسران می‌گذارد و انتظارات نامعقولی را از طرف مقابل در آنها به وجود می‌آورد. این اثر در وهلۀ اول، متوجه خود فرد است و اثرات سویی را بر روی روح و روان فرد دارد که کمترین آن، قدم نهادن در یک مرتبۀ نازلۀ اخلاقی و غیرانسانی است.

در کنار آن، استفادۀ افراطی از شبکه‌های اجتماعی موبایلی و مرور مداوم و پی‌درپی گروه‌ها و کانال‌ها، مدت زمان گفت‌وگوی همسران را کاهش می‌دهد و روابط عاطفی میان آنها را سرد می‌کند. این امر در طولانی مدت، اثر مخربی بر روی کانون گرم خانواده خواهد داشت.

در بسیاری از موارد، دوستی‌های غیراخلاقی و غیرشرعی از طریق شبکه‌های اجتماعی موبایلی، بین دو جنس مخالف و در برخی موارد، بین زنان و مردان متأهل و نامحرم، منجر به متلاشی شدن خانواده و -در موارد بغرنج‌تر- قتل انسان‌های بی‌گناه می‌شود. سوء استفادۀ هکرها از عکس و اطلاعات شخصی کاربران و انتشار آن در رسانه‌های آن‌لاین جهت اخاذی و باج‌گیری، برخی از افراد و خانواده‌های آنان را در معرض نابودی قرار می‌دهد.

در این بین، آنچه بیش از همه در معرض نابودی قرار می‌گیرد، اعتماد است؛ اعتمادی که اصلی‌ترین سرمایۀ هر خانواده‌ای است و در طولانی‌مدت شکل می‌گیرد و  وقتی از بین می‌رود، دیگر هیچ وقت، هیچ چیز نمی‌تواند جای آن را بگیرد.

آنچه تا کنون مطرح شد، برخی از اثرات منفی و مخرب استفادۀ نامناسب از شبکه‌های اجتماعی موبایلی بر روی خانواده بود. بی‌شک، این شبکه‌ها، مانند هر ابزاری، ابعاد مثبتی هم‌چون اطلاع‌رسانی و اطلاع‌یابی سریع و آسان، آموزش و… نیز در بر دارد که اگر در جای خود و به درستی استفاده شود، برای افراد و خانواده­ها ابزاری سودمند خواهد بود که حداقل آن، ارتباط سریع و آسان اعضای خانواده با یکدیگر است.

در مجموع می‌توان گفت، در صورتی که هر یک از اعضای خانواده، به صورت صحیح و مناسب از شبکه‌های اجتماعی موبایلی استفاده کنند، ضریب آسیب‌پذیری آنها در خانواده، تا حد زیادی کاهش می‌یابد. در مقابل، استفاده ناصحیح و نامناسب و پرخطر این شبکه‌ها، آسیب‌های زیادی بر روی افراد و خانواده‌ها خواهد داشت.

نظر به اهمیت مدیریت ذائقه، نیاز و مدیریت زمان، چند راهکار عمومی برای خانواده‌ها پیشنهاد می‌گردد:

بهتر است والدین تلاش کنند در وهلۀ اول، با توجه به اهمیت سواد رسانه‌ای و تجهیز اعضای خانواده به این مهارت، آن را در برنامه‌ریزی آموزش خانواده قرار دهند و درگام بعدی، با تدابیر تربیتی، هم‌پای فرزند خود حرکت کنند و با اتخاذ رویکرد ایجابی- سلبی در استفاده از رسانه‌ها، نه به صورت افراطی و سلبی ایشان را طرد نمایند و نه به صورت تفریطی و ایجابی، آنها را به حال خود رها کنند. چنانچه گفتمان شبکۀ ارتباطی که فرزند برای خودش تولید و انتخاب نموده، معارض گفتمان خانواده باشد، به مرور زمان احساس گسیختگی و غریبگی نسبت به متن و فرهنگ خانواده پیدا خواهد کرد.

برای نمونه، می‌توان با توافق همۀ اعضای خانواده، رأس یک ساعت معین در شبانه‌روز، استفاده از رسانه‌ها را در محیط خانواده ممنوع کرده و برای کم کردن آسیب محتوایی فضای مجازی و تمرین تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای، یکی از مهم‌ترین اخبار روز را به بحث و گفت‌وگو گذاشته و از حیث اعتبار منبع و احتمال ترویج شایعه و اخبار کذب، آن را بررسی نمایند.