یکی از تمایزات برجستۀ انسان نسبت به دیگر موجودات، عقلانیت و توان اندیشیدن او است. در میان جنبه‌های گوناگون وجود انسان، نظیر جنبه‌های جسمانی، روحی، اخلاقی، اجتماعی و عقلانی و ارتباط فعال آنها با یکدیگر نیز، نقش جنبۀ عقلانی در اثرگذاری و غنی‌سازی دیگر جنبه‌ها، برجسته و متمایز به نظر می‌رسد. با این حال، رابطۀ میان عقل و دین برای غرب و به خصوص مسیحیت، به یک چالش تبدیل شده است. آنها که در قبال این چالش پاسخ حلی ندارند، با برچیدن دامن دین از جنبه‌های دنیوی، به جدایی آن دو از هم رضایت می‌دهند. دین اسلام اما برخلاف دیگر ادیان، برای عقل و عقلانیت ارزش والایی قائل بوده و تحقق حقیقی تربیت دینی را در گرو تربیت عقلانی می‌داند. شهید مطهری در صفحۀ ۲۴ کتاب پانزده گفتار خود، در این رابطه می‌گوید: «اسلام یک دین طرفدار عقل است و به نحو شدیدی روی این استعداد نیز تأکید کرده است. نه فقط با او مبارزه نکرده، بلکه از او کمک و تأیید خواسته است.» از این رو تنها اسلام است که می‌تواند ادعای عقلانی بودن نماید و خود را «دین عقلانی» لقب دهد.
اهمیت توجه اسلام به عقل و تربیت عقلانی را از آیات بی‌شماری که به هر مناسبت، انسان را به تعقل و تفکر دعوت می‌کنند، می‌توان فهمید. علاوه بر این، اساس قرآن بر مذمت کسانی است که از عقل خود پیروی نکرده و در منجلاب تقلید کورکورانه و پیروی از گذشتگان خود افتاده‌اند. توجه به این بُعد تربیتی انسان در فرمایشات ائمه(ع) نیز بسیار پررنگ بوده و فزونی روایات مربوط به عقل و تربیت عقلانی، نشان دهندۀ اهمیت زیاد آن می‌باشد. ائمه(ع) عقل را به عنوان حجت باطنی و در مقابل حجت ظاهری و انبیا معرفی کرده و شرط رستگاری و سعادت را استفادۀ صحیح از آن دانسته‌اند. از آنجایی که اسلام، دیندارِ خردمند و متدینِ متفکر می‌خواهد، توجه ما به عنوان مربی دینی نیز به این بُعد باید بیش از دیگر ابعاد باشد.
تربیت عقلانی با آموزش علوم نقلی متفاوت است. تربیت عقلانی بیش از آنکه به معنای آموزش ریاضی، فلسفه و منطق باشد، بر پرورش قدرت عقلی دلالت دارد. تربیت عقلانی، آموزش اندیشه‌ها نیست؛ بلکه آموزش اندیشیدن است. صاحب‌نظران آموزشی نیز امروزه بیش از آنکه به انتقال دانش و اطلاعات سفارش کنند، بر پرورش مهارت‌های اندیشیدن و توجه به آموزه‌های تربیت عقلانی سفارش می‌کنند. به همین جهت، آموزش تفکر خلاق و انتقادی، از مؤلفه‌‌های تربیت عقلانی برشمرده می‌شود.
کودک و نوجوانی که عقل را شاخص حق از باطل بداند، در مواجهه با چالش‌ها و شبهه‌های مختلف، با هر بادی که می‌وزد، به هر سو متمایل نمی‌شود. چنین کودک و نوجوانی که با تربیت عقلانی رشد کرده است، درست می‌اندیشد و تصمیم منطقی می‌گیرد. در صورت لزوم، بدون هیچ هراسی از رفتارها و دیدگاه‌های خود نیز، دفاع خواهد کرد. احتمال اینکه در بزرگسالی دروغ بگوید، خیانت در امانت کند، از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند، حق را پایمال نماید و… نیز کمتر می‌شود.
نقش مربی تربیتی در رشد عقل متربی و تربیت عقلانی او، بسیار پر رنگ و حایز اهمیت است. مربی با استفاده از راهکارهای موجود، می‌تواند شرایط و فضایی را ایجاد کند که اندیشه و خرد متربی به بهترین شکل، تقویت شده و تربیت یابد.
از جمله راهکارهایی که در مسیر تربیت عقلانی مؤثر است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فراهم کردن شرایط برای تفکر: با این کار، امکان بروز استعدادهای نهفته در وجود فرد و پیگیری آنها در به کارگیری اندیشه و تفکر فراهم می‌شود.
- آموزش مبتنی بر عقلانیت: جهت دادن آموزش بر مبنای عقلانیت، انسان را با اندیشۀ درست آشنا کرده و موجب تلاش فرد برای عادی سازی این رویه می‌شود. دعوت به تفکر و تدبر در کارها و پرهیز از ساده اندیشی، سبب باروری و تکامل عقل خواهد شد.
- تشویق به آگاهی و علم‌گرایی: کسب علوم و فراگیری تجربه‌های علمی، در تقویت عقل نقش به سزایی دارد و همان‌گونه که امام صادق(ع) فرموده‌اند: «نگاه زیاد به مطالب علمی، نیروی اندیشه و تعقل انسان را به کار می‌اندازد.»(۱)
- تشویق به مشاهده و مطالعه: مشاهده و مطالعه را می‌توان در موضوعات متعددی انجام داد؛ طبیعت و شگفتی‌های آن، حقیقت انسان، تاریخ و تماثیل از جمله مهم‌ترین مواردی هستند که نسبت به مطالعۀ آنها باید تأکید و تشویق صورت بگیرد. مشاهدۀ طبیعت به انسان قدرت بینش علمی می‌دهد. شناخت بیشتر حقیقت انسان نیز، می‌تواند عامل کنترل بهتر رفتارها و برخوردها باشد. مطالعۀ تاریخ و تماثیل هم باعث رشد تفکر و تعقل شده و در نتیجه، عبرت آموزی و کسب تجربه از تاریخ را به دنبال خواهد داشت.
- تقویت حس کنجکاوی و پرسش‌گری: دقت‌کردن و پرسیدن، از بهترین عوامل تقویت نیروی عقل هستند. از این رو جهت‌دهی این پرسش‌ها و تقویت حس کنجکاوی در کودک و نوجوان، امر بسیار مهم و کمک‌کننده‌ای خواهد بود.
- اهمیت دادن به تجربه اندوزی: با هر تجربه‌ای، عقل به کمال بیشتری دست می‌یابد. از این رو امام علی(ع) تجربه را یکی از دو راه پرورش عقل معرفی می‌کنند.(۲)
- آموزش تفکر: آموزش افراد برای کسب مهارت‌های تفکر انتقادی، تفکر خلاق و هم‌چنین استفادۀ درست و منطقی افراد از توانایی و امکانات ذهنی خود، می‌تواند تا اندازۀ زیادی راهگشا باشد.
- درک محضر حکما و عقلا: رفتار عاقلانۀ افراد عاقل، بر انسان معمولی اثر میگذارد.
تربیت عقلانی انسانی که خلیفۀ خدا بر روی زمین است، از اصول اساسی تعلیمات قرآن و روایات است. به گونه‌ای که ارزیابی جایگاه انسان در منابع دینی، به میزان تکامل عقلی او بستگی دارد.
فردوسی طوسی در وصف عقل و خرد چنین می‌سراید:
دلی کز خرد گردد آراسته
چو گنجی بود پر زر و خواسته
پی‌نوشت‌ها:
(۱) بحارالأنوار، ج۱، ص۵۲٫
(۲) غررالحکم، ص۶۷٫
