حاکمیت اندیشه

سید محمدمهدی رضوی‌پور

جهاد علمی برای تحقق جامعه ای آرمانی                                

جنگ و ستیزهای بنی عباس برای براندازی حکومت بنیامیه و درگیری شدیدی که آنها با یکدیگر داشتند، فضای مناسبی برای امام صادق(علیه السلام) در عصر امامت ایشان فراهم ساخت. حضرت در این زمان با بهره گیری از فضایی که پدر بزرگوارشان جهت آشنایی طبقات فرهیخته جامعه با عترت ایجاد کرده بود، توانستند وسیع ترین دانشگاه اسلامی را پی ریزی کند و در این راستا توفیقات سرشاری به دست آورد؛ به طوریکه حدود چهار هزار نفر از مجلس درس او باواسطه یا بدون واسطه استفاده میکردند و بسیاری از آنان به مقامات عالی علمی و فقهی نائل شدند. امام صادق(علیه السلام)  توسط شاگردانش دستورالعمل های فردی، اخلاقی، اجتماعی و تربیتی را به مسلمانان آموزش داد و از این رهگذر موفق گردید مکتب اهل بیت(علیهم السلام)  را به جهان معرفی کند.

در این مسیر، امام با سرلوحه قرار دادن آموزه های توحیدی و پرورش اخلاقی جامعه در بستر به وجودآمده از نزاع دشمنان مکتب حقه در دست به دست کردن خلافت غصب شده ایشان، جمعیتی عظیم برای تعمیق باورهای دینی و نشر آن تربیت کردند.

وجود انحرافات فرهنگی و بدعت های دینی امویان، لزوم بازنگری در فرهنگ اسلامی را فزونی بخشید. ایشان برای رسیدن جامعه به کمال و بلوغ فکری، نگاه عبودیت الهی را بار دیگر بر اساس مؤلفه های موجود در رسالت نبوی و سیره پدرانش بیان فرمود.

خدامحوری نه به عنوان یک شعار، بلکه اساس نظام تعلیم و تربیت در سیره امام صادق(علیه السلام) دیده میشود. امروزه در نظام تربیتی و آموزشی کشورمان متوجه این خلأ میشویم و اگر نظام آموزشی کشورمان را بر نگاه تربیتی آن امام منطبق سازیم، متوجه میشویم در بسیاری از موارد، نه تنها پیروی و انطباق وجود ندارد، بلکه متأسفانه شیوه کاملا معکوس در حال اجراست.

در نظام تعلیم و تربیت امام صادق (علیه السلام) تحصیل علم با عبودیت الهی عجین شده بود. اولین دانشگاه حضرت مسجد بود. جویندگان علم در محضر امام و حتی دانشمندانی که در محضر ایشان تربیت شدند، با وضو به حجره های مساجد وارد میشدند و مشغول تعلیم میشدند؛ درصورتیکه شاهد هستیم نمازخانه مدارس و نهادهای آموزشی، هنگام نماز با استقبال بسیار کمرنگ و بی انگیزه نسل امروز روبه رو است! علت این مشکل در عدم تبیین این نظام تربیتی با هدف الهی و دینی است. بینش دینی به صورت یک علم حاشیه ای در کنار سایر علوم و با جایگاهی بسیار نازل به دانش آموزان معرفی میشود!

رکن دوم نظام تربیتی امام صادق بر پایه اخلاق بود. نظام آموزشی برای رسیدن به کمال راهی جز بیان شاخصه های اخلاقی و رعایت آن ندارد. در فضاهای آموزشی اگر استاد و شاگرد به زیور ادب آراسته نشوند، عاوه بر پیدایش مشکلات داخلی در محیط آموزش، سبب بروز ناهنجاری های فرهنگی در اجتماع نیز خواهد شد. در اندیشه امام صادق(علیه السلام) محیط آموزش باید سرشار از عواطف و صمیمیت باشد. ازاین رو به شاگردانشان توصیه میفرمود: (علم را با حلم و وقار مزین کنید ودر مقابل استاد و شاگرد خود متواضع باشید).
حضرت سعی داشت این روحیه را در نظام آموزشی خود عملیاتی سازد و میان ایشان و شاگردانش ارتباطی  وقتی سرشار از علاقه و محبت حاکم کند؛ مثلا ابان بن تغلب بر حضرت صادق(علیه السلام) وارد شد، حضرت برخاست و با او معانقه و مصافحه نمود و امر فرمود بلاشی برای وی اضافه کنند و در پشتش دو بالش قرار دهند و با تمام وجه خود به سوی او متوجه شد و نگاه کرد. وقتیکه خبر مرگ ابان را برای حضرت آوردند، فرمود:{لقد أوجع قلبی موت أبان} سوگند به خدا آگاه باشید و بدانید مرگ ابان، دل مرا به درد آورد.
امام اخلاق مداری را رکن اصلی معرفی فرمودند و بدان تأکید کردند تا مهم ترین شاخصه زندگی آرام و بانشاط برای بشریت مشخص شود. جامعه اخلاق مدار در مسیر رشد معرفتی سعادتمند خواهد بود. {لاَ یَکُونُ حُسْنُ اَلْخُلُقِ إِلاَّ فِی کُلِّ نَبِیٍّ وَ وَلِیٍّ وَ وَصِیٍّ لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی}حسن خلق یافت نمیشود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان خداوند و جز خداوند متعال کسی نمی داند در حقیقت خلق نیکو چه چیزی نهفته است.
اگر این نگرش الگو قرار گیرد و در مراکز آموزشی، علاقه و محبت لازم میان استاد و شاگرد ایجاد شود، دانش آموز به راحتی ناامید نخواهد شد رکن دیگر در نظام تربیتی امام بهره گیری از افراد توانا و ارزیابی قابلیت ها و توانمندی شاگردان بود. برخی از آنها را برای پاسخ به سؤالات و گفتوگوهای علمی پرورش داده بود. به عنوان مثال در مباحث کلام و اعتقادی به ویژه مسائل امامت، افراد ممتاز و برگزیدهای همچون: {هشام بن سالم}، {هشام بن حکم} و {حمران بن اعین} را تربیت کرده بود و به موقع از آنها استفاده میکرد.
هشام بن حکم میگوید : مردی از شام وارد شد و به امام صادق (علیه السلام)گفت: میخواهم چند سؤال کنم. حضرت پرسید: درباره چه میخواهی بپرسی؟ گفت: از قرآن. امام فرمود: ای حمران! تو جواب بده. مرد گفت: میخواهم با خودتان بحث کنم. امام فرمود:اگر بر او غلبه کردی، بر من پیروز شده ای. مرد شامی آنقدر سؤال کرد و پاسخ صحیح شنید که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایی است.

هرچه پرسیدم، جواب داد. آنگاه حمران به اشاره امام سؤالی پرسید که او جوابی نداشت. مرد این بار تقاضای پرسش درباره نحو کرد. امام او را به {ابان بن تغلب} حواله داد و در فقه به {زراره بن اعین} ودر کلام به{مؤمن الطاق } و در توحید به {هشام بن سالم} و در امامت به من معرفی کرد و او در تمام موارد مغلوب شد. امام چنان خندید که دندانش ظاهر شد. مرد شامی گفت: گویا میخواستی به من بفهمانی که در میان شیعیان چنین مردمی داری؟ امام فرمود: همینطور است. آن مرد به جرگه شیعیان پیوست.

 نکته قابل توجه دیگر در شیوه تربیت امام، تأکید بر پژوهش محوری و کشف علمی مباحث از سوی شاگردان است. امام با بیان سؤالاتی سعی در بیدار کردن و کشف حقایق توسط افراد میکردند. مردی به خدمت آن حضرت آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا! مرا با خدا آشنا کن.
خدا چیست؟ مجادله کنندگان بر من چیره شده و سرگردانم نموده اند. امام فرمود: (ای بنده خدا! آیا تابه حال سوار کشتی شدهای؟ گفت: آری فرمود: آیا شده که کشتی بشکند و کشتی دیگری برای نجات تو نباشد و امکان نجات با شنا را هم نداشته باشی؟ گفت: آری. فرمود: در چنین حالتی به چیزی که بتواند از آن گرفتاری تو را نجات دهد، دل بسته بودی؟ گفت: آری. فرمود: آن چیز همان خداست که قادر بر نجات است. آنجا که فریادرسی نیست، او فریادرس است.
ایشان با تشویق شاگردانش به کتابت و اجتهاد، روحیه پژوهش را در آنها زنده میکرد امام میفرمودند: دل، به نوشته ها اعتماد دارد بنویسید، زیرا تا ننویسید، نمیتوانید حفظ کنید کتاب ها و نوشته های خود را محافظت کنید که در آینده به آنها نیازمند میشوید . به مفضل بن عمرو چنین امر فرمود: بنویس و علم خود را در میان هم مذهبان خود پخش نما و اگر از دنیا رفتی، شاگردان حضرت کتاب هایت را به پسرانت ارث بده تألیفاتشان را به ایشان عرضه میکردند و آن حضرت پس از بررسی، آنها را تصحیح یا تأیید میفرمود. در رجال نجاشی به این مسئله اشاره شده است که عبیدالله بن علی حلبی کتاب خود را بر امام عرضه کرد و امام صادق(علیه السلام) نیز آن را صحیح دانست آنچه بیان شد، گوش های از رویکردهای آموزشی و تربیتی امام صادق(علیه السلام)  بود. این بحث را در آینده پیگیری خواهیم کرد.

دکمه بازگشت به بالا