گزارشی از کتاب
«درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام(بررسی مقایسه‌ای دیدگاه اسلام و غرب)»
نویسندگان کتاب: محمدتقی سبحانی، محمدرضا زیبایی‌نژاد
ناشر کتاب: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان
اشاره: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «بین دو جاهلیت برانگیخته شدم که جاهلیت دوم بدتر از جاهلیت اول است».۱
اسلام بین دو جاهلیت از میان مکتب‌های خودساخته بشری سر برآورد و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بین این دو جاهلیت برانگیخته شد. جاهلیت اول که آلوده به شرک و کفر اعتقادی و عملی بود، با بعثت ایشان خاک شد؛ اما پس از ایشان، از زمان خلافت تا عصر غیبت، جاهلیت بالاتری شکل گرفت؛ به طوری که شرک و کفر در تمام سلول‌ها و مناسبات زندگی انسان و جامعه بشری رخنه کرد. یکی از مصادیق اصلی جاهلیت مدرن و جدید، بحث «تشابه حقوق زن و مرد» است.
عوامل نهضت زنان در غرب
شهید مطهری(رحمت الله علیه) در این باره می‌گوید: «در دنیای غرب، از قرن هفدهم به بعد، پابه‌پای نهضت‌های عملی و فلسفی، نهضتی در زمینه مسائل اجتماعی و به نام حقوق بشر صورت گرفت. … محور اصلی دو چیز بود: «آزادی و تساوی». … پیشگامان این نهضت، آزادی زن و تساوی حقوق او را با مرد مکمل و متمم نهضت حقوق بشر دانستند. … در این نهضت به این نکته توجه نشد که مسائل دیگری هم غیر از تساوی و آزادی وجود دارد. … تساوی حقوق یک مطلب است و تشابه حقوق مطلب دیگر… در این نهضت عمداً یا سهواً تساوی به جای تشابه به کار رفت… . کیفیت تحت الشعاع کمیت قرار گرفت. انسان بودن زن موجب فراموشی زن بودن وی گردید».۲
شهید مطهری(رحمت الله علیه) علاوه بر عوامل فکری و فلسفی، یک عامل خارجی و ضرورت بیرونی را نیز برای این انحراف تاریخی غرب بیان می‌کند:
«حقیقت این است که این بی‌توجهی را نمی‌توان تنها به حساب یک غفلت فلسفی ناشی از شتاب‌زدگی گذاشت. عوامل دیگری نیز در کار بود که می‌خواست از عنوان آزادی و تساوی زن استفاده کند. یکی از عوامل این بود که مطامع سرمایه‌داران در این جریان بی‌دخالت نبود. کارخانه‌داران برای اینکه زن را از خانه به کارخانه بکشند و از نیروی اقتصادی او بهره‌کشی کنند، حقوق زن، استقلال اقتصادی زن، آزادی زن، تساوی حقوق زن با مرد را عنوان کردند و آنها بودند که توانستند به این خواسته‌ها رسمیّت قانونی بدهند».۳
در یک کلام می‌توان گفت ایدئولوژی سرمایه‌داری غرب که ریشه در جهل فلسفی و جهان‌بینی مادی از یک سو و تجدد صنعتی از سوی دیگر دارد، دو عامل اصلی انحطاط زنان در دوران جدید است.
هدف کتاب
کتاب «درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام» ـ برخلاف عنوان اصلی خود ـ با نگاهی تطبیقی و مقایسه‌ای به بررسی دیدگاه اسلام و غرب در زمینه شخصیت زن می‌پردازد. این کتاب به بیان سطحی تفاوت این دو دیدگاه و آسیب‌های فردی و اجتماعی دیدگاه غرب مشغول نشده است؛ بلکه به مقایسه این دو دیدگاه و بیان تفاوت‌ها در سطح مبانی و پایه‌های فلسفی و فکری می‌پردازد. این کتاب از دست رفتن آرامش و امنیت و رضایت به آشفته شدن زنان در دنیای جدید را در سر به آستان و مبانی غربی ساییدن و پشت کردن به مبانی اسلامی می‌داند و وضعیت غرب جدید را حاصل مبانی و جهان‌بینی سست و مادی آن می‌داند.
کتاب «درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام» سعی دارد با نگاهی اجمالی به پیشینه و پیش‌فرض‌های مباحث زنان، در مجموع طرح کلی نظام شخصیت زن در اسلام را ارائه کند.
تبیین عناصر عنوان کتاب
منظور از «نظام شخصیت زن» تصویر جامعی است که دین اسلام در ناحیه توصیف‌ها، ارزش‌ها و حقوق، از شخصیت مطلوب زن مسلمان ارائه داده است.
در مرحله توصیف، ویژگی‌های طبیعی و تکوینی در ابعاد روحی، روانی، انگیزشی و رفتاری معرفی می‌گردد و در مرحله ارزش‌گذاری، به جایگاه و منزلت زن در مجموعه حیات انسانی اشاره می‌شود. در بخش حقوق، از یک سو از برخورداری‌های زنان آگاه می‌شویم و از سوی دیگر به تکالیف و وظایف اشاره می‌شود. اگر این مجموعه معارف در یک نظام منسجم و هماهنگ به تصویر درآید، می‌توان به چهره حقیقی زنان و اوج شخصیت زن مسلمان در مقایسه با سایر مکاتب پی برد.
این کتاب در دو بخش تدوین شده است.
بخش اول: مبانی نظری
فصل اول: مبانی فکری غرب در نگرش به شخصیت زن
مؤلف این کتاب مدعی است این فصل به بنیان‌های اندیشه غرب و تأثیر آن در ترسیم چهره زنان پرداخته است؛ ولی باید گفت در این فصل فقط به بنیان‌های اندیشه غرب جدید (غرب فکری نه جغرافیایی) اشاره شده و تأثیر آن در شکل‌دهی شخصیت زن به وضوح نشان داده نشده است. در این فصل به مبانی تمدن غرب، یعنی اومانیسم (انسان‌محوری و بریدن از آسمان)، سکولاریسم، پاکسازی جامعه از ارزش‌های دینی، شخصیت‌گرایی (به خصوص نسبی‌گرایی اخلاقی) و فردگرایی، اشاره می‌شود. سپس مبتنی بر این مبنا خصوصیات سبک زندگی غربی را عدم پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، لذت‌گرایی، ترویج عشق زمینی و فرهنگ برهنگی می‌داند که همه اینها تعریف جدیدی از انسان و زن در جامعه بشری ترسیم می‌کند.
مؤلفان این کتاب در پایان این فصل می‌نویسند: «تا قرن بیستم هرجا متفکران غرب از حقوق فرد سخن می‌گویند، آشکار و پنهان، مرد را اراده می‌کنند. تمدن غرب هنگامی به حقوق زنان اعتراف کرد و به ندای حق‌خواهی زنان پاسخ مثبت داد که نظام سرمایه‌داری به نیروی کار زنان نیازمند شد».۴
فصل دوم: مبانی اسلامی در نگرش به شخصیت زن
در این قسمت خلیفه بودن انسان برای خدا (اتصال به آسمان)، هدفمند بودن هستی، انطباق قوانین و شریعت الهی با قوانین و سنت‌های تکوینی، نقش دین در قانون‌گذاری برای فرد و جامعه و… از مبانی اسلامی به شمار می‌شوند که در مقابل مبانی غرب مطرح است. نتیجه این مبانی در موضوع زن این است که قوانین و قواعد دینی درباره حقوق و وظایف زن، در برخی از مسائل با مرد تفاوت دارد؛ چراکه تکوین و ویژگی‌های شخصیتی آنان متفاوت است.
فصل سوم: اصول شخصیت زن از نگاه اسلام
مؤلفان محترم، بر اساس مبانی اسلامی مذکور، اصول شخصیت زن، از جمله اشتراک زن و مرد در انسان بودن، تفاوت‌های تکوینی زن و مرد، مکمل بودن آنها در تکوین و تکمیل هر یک در محیط خانواده را تبیین می‌کنند و در ضمن طرح این اصول، غرب و چالش‌های آن برای زنان را به نقد می‌کشد.
نمودار شخصیت زن از منظر اسلام را این‌گونه می‌توان ترسیم نمود:
تفاوت تکوینی و شخصیتی زن و مرد + تفاوت در نیازها و خواسته‌ها = تفاوت در حقوق و وظایف فردی و اجتماعی.
یکی از بحث‌های مطرح شده در این فصل پاسخ به برخی شبهات در مورد زن است؛ شبهاتی مانند معنای نقصان عقل زن.
بخش دوم: جریان‌شناسی نهضت زنان
این کتاب با تبیین تاریخچه نهضت زنان در غرب و ایران، در ضمن دو فصل جداگانه به معرفی و نقد دیدگاه‌های زن‌گرایانه غربی می‌پردازد و زمینه‌های شکل‌گیری فمینیسم در شکل‌ها و رویکردهای مختلف را در جغرافیای جهان و ایران بررسی می‌کند. مهم‌ترین بحث این بخش ترسیم ویژگی‌های فمینیست‌های اسلامی است که مهم‌ترین آن عبارت است از: تشابه حقوق مرد و زن، نقش محدود زن در خانواده و محدود بودن شریعت در حوزه‌های فردی.
در پایان این کتاب برخی از اصول و دیدگاه‌های حضرت امام خمینی۱ و مقام معظم رهبری۹ در مورد نقش، حقوق و وظایف زنان آورده شده است.
چرا این کتاب به مربیان توصیه می‌شود؟
این کتاب به دلیل پرداختن به عمق و لایه‌های پنهان نگاه غرب و اسلام به زن، نگرش مربیان را به ژرفای مباحث معرفتی حوزه زنان میبرد. مناسب است مربیان عزیز با مطالعه و مباحثه این کتاب در کنار ساحل دریای شیرین معارف دینی بنشیند و به جای اینکه فقط به نوشیدن آب اکتفا کنند، بدانند که در عمق این دریا گوهرهای گران‌بهایی نهفته است. همچنین از مار خوش خط و خال فمینیسم پرهیز کنند.
پی‌نوشت
- معجم احادیث الامام المهدی۴، ج۱، ص ۴۷۱.
- شهید مطهری، حقوق زن در اسلام، ص ۲۶ـ۳۰٫
- همان، ص۳۰٫
- درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، ص۳۳٫
