خودت را به دست که می‌سپاری؟

پیرامون الگو سازی در تربیت                                                                     

هرکس در زندگى خود، پیشوایى (الگو) دارد که سعى مى‏کند خود را به او نزدیک سازد و گوشه‌ای از صفات او را در درون خود ببیند. به تعبیر دیگر، در درون دل انسان جایى براى قهرمان‌ها (الگوها) است. به همین دلیل، تمام ملت‌هاى جهان در تاریخ خود به قهرمانان واقعى و گاه غیر واقعی متوسل مى‏شوند و بخشى از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آنها بنا مى‏کنند؛ در مجالس خود از آنها سخن مى‏گویند و آنها را مى‏ستایند و سعى مى‏کنند خود را از نظر صفات و روحیات، به آنها نزدیک سازند. اضافه بر این، همرنگ شدن با دیگران، مخصوصاً افراد پرنفوذ و با شخصیت، یکى از اصول مسلم روانى است. مطابق این اصل، انسان کششى در وجود خود به سوى هماهنگى و همرنگى با دیگران احساس مى‏کند و به همین علت، به سوى اعمال و صفات آنان جذب مى‏شود. این جذب و انجذاب، در برابر افرادى که انسان نسبت‏ به آنها ایمان کامل دارد، بسیار نیرومندتر و جذاب‌تر است.

برای وضوح مطلب باید بدانیم که «الگو» یعنی جلودار و پیشرو در عملکردهای فردی و اجتماعی. هر کس برای انتخاب یک الگو، نیازمند معیارهای مناسب و در خور شأن یک انسان است. برای انتخاب چنین الگویی، اول باید راه و مسیر آینده را برای خودمان ترسیم و مشخص نماییم، که آیا می‌خواهیم با الگویمان تا سر کوچه یا تا سر خیابان و یا تا بیرون شهر و یا تا بیرون کشور و یا تا خدا همراه باشیم؟! این مسئله هم نیازمند تأمل، تفکر و تحقیق کافی است تا بتوانیم از بهترین‌ها استفاده نماییم. با علم و آگاهی به اینکه برای هر کس، نهایت رشد و هدفی (قرب الی الله) وجود دارد، باید بدانیم که چه کسانی می‌توانند برای رسیدن ما به این هدف ارزشمند، به عنوان یک الگو (مربی) قرار گیرند.

با نگاهی به آیات قرآن و روایات معصومین(ع) به این نتیجه خواهیم رسید که خداوند انسان را الگو پذیر (متربی) آفریده است. یعنی اول نیاز به الگو را در انسان نهفته است و سپس الگویی را برای راهنمایی او قرار داده است و پی خواهیم برد که الگو باید دارای ویژگی‌هایی باشد؛ ویژگی‌هایی نظیر شجاعت، عدالت، خدا ترسی، محبت، مهربانی، صبوری، استقامت در برابر مشکلات و سختی‌ها، گذشت، امیدواری، خوشرویی و ایمان. اگر بخواهم همۀ اینها را با هم جمع کنیم، باید بگوییم مربی یعنی «عمل کننده به فرامین و دستورات و احکام الهی». قرآن با لحاظ چنین ویژگی‌هایی، پیامبر عظیم شأن(ص) را به عنوان سرمشق و مقتدا معرفی می‌کند: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَه»(احزاب(۳۳):۲۱)؛ آگاه باشید که برای شما الگو و مدل رفتاری به نام «پیامبر» است که تمام ویژگی‌های یک «الگوی خوب» در او نهفته است و اوست که می‌تواند انسان را به هدف بزرگ خود -که رسیدن به رشد و قرب الهی است- برساند. در همین مورد، امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «به پیامبر پاکیزه و پاک اقتدا کن! که این راه و رسم او، الگویی است برای الگوطلبان و مایۀ فخر و بزرگی است بر ای کسی که خواهان بزرگواری باشد و محبوب‌ترین بنده نزد خدا، کسی است که از پیامبرش پیروی کند و گام بر جایگاه قدم اونهد.»(نهج البلاغه: خطبۀ۱۱۰)

با بیان زیبای امیرمؤمنان مشخص می‌شود که راه و رسم زندگی پیامبر، معیار و ملاک برای انتخاب الگو (مربی) است. پس الگوهایی را که ما انتخاب می‌کنیم، باید دارای یک ویژگی اساسی باشند؛ اینکه زندگی و مسیر حرکت‌شان، شبیه به سیره و زندگی پیامبر باشد. هر مقدار این الگوها به پیامبر نزدیک‌تر باشند، رسیدن به رشد و قرب الی الله، سریع‌تر اتفاق خواهد افتاد و اگر این الگوها از زندگی پیامبر -که الگوی اصیل و اصلی برای رسیدن به خداست- دور باشند، انسان به اهداف بلند و متعالی نخواهد رسید؛ بلکه به سوی گمراهی و تباهی و پوچی خواهد رفت. چراکه کنار هر خوبی، زشتی است و کنار هر سفیدی، سیاهی قرار دارد. پس الگوی بد و نامناسب هم وجود دارد، که انسان را از مسیر رشد و تعالی دور می‌کند و تمام استعدادهای انسانی را در همین جسم خاکی خلاصه می‌نماید و دیگر این انسان نمی‌تواند بالی برای پرواز کسب کند و در همین زمینِ پر از انسان‌نماهای حیوان سیرت، باقی خواهد ماند و به مرگ تدریجی بدون هیچ رشد و تعالی، محکوم خواهد شد.

چه خوش گفت استاد که: «هر سرپرستی، افراد تحت اختیارش را برای محیطی که در اختیار دارد، تربیت می‌کند؛ پدر که سرپرست خانه است، فرزندش را برای خانه‌اش، استاد شاگرد را برای جامعۀ محدودش و یک دانشمند، انسان را حداکثر برای این زمین و برای هفتاد سال زندگی تربیت می‌کند؛ اما انسان، سرمایه‌اش بیشتر از زمین است و بی نهایت را در پیش دارد، پس مربی (الگو) او باید به بی نهایت (خدا) متصل باشد.»