درخت آفـت‌زده

نگاهی به آفات تشکل و تشکل داری                                                

درآمد
هرچند سابقه فعالیتهای اجتماعی را در ایران تا دورههای باستان میتوان ردیابی نمود، دوران مشروطه و پس از آن را میتوان فصلی جدید در شکلگیری و فعالیت های تشکل ها قلمداد کرد. پس از مشروطه، نهادها و احزابی پدید آمدند که تشکل و تشکل داری، یکی از مهمترین ابزارها و قالب های فعالیت های آنان به شمار میرفت . در تاریخ صد و اندی ساله پس از مشروطه، این تشکل ها دارای محاسن و معایبی بوده اند و از این جهت، شاید مطالعه این تاریخ بتواند نقشی اساسی در پیشگیری از آسیب های تشکل ها داشته باشد در ادامه تلاش  میشود به برخی از این آسیب ها اشاره شود.

تشکل سه ضلعی
با توجه به هدفی که هر تشکیلات  بر اساس آن شکل میگیرد، میتوان آن تشکل را واجد سه ضلع متمایز از یکدیگر دانست: محتوا، ساختار و نیروی انسانی. رشد این سه ضلع، نقشی تعیین کننده در پیشرفت هر تشکل دارد و ازاینرو یک تشکل باید به آفت هایی که آن را از این سه موضع تهدید میکند، آگاه بوده و سعی در مهار آنها داشته باشد.

ساختار
تشکل‌ها  همواره باید دارای ساختاری منسجم باشند تا بتوانند اهداف خود را محقق سازند. ساختار، عاملی تعیین کننده در رشد و ارتقای یک تشکل به شمار میرود. در همین دوران اخیر، میتوان تشکل‌ها ی بسیاری را دید که نبود ساختار منسجم یا نقص در ساختار، سبب انحلال یا عدم موفقیت آنها گردیده است.
قسمتی از ساختار یک تشکل، ساختارهای ظاهری آن است. بیتردید در یک تشکل، ساختار رهبری و سایر اعضا باید به صورت صحیح و متناسب با هدف آن تشکل ترسیم گردد ساختارهایی هم وجود دارد که به صورت ظاهری قابل دیدن نیستند؛ اما از آنها نیز نباید غفلت نمود. شاید بتوان این الیه درونی را »فرهنگ تشکیلاتی« نام نهاد. فرهنگ تشکیلاتی و چگونگی نقش آفرینی اعضا در بستر ساختارهای تشکل را میتوان عنصری اساسی در تقویت یا تضعیف یک تشکل دانست. برای نمونه، یک تشکل ممکن است بر روی برگه دارای ساختاری قابل قبول باشد، اما فرهنگی خودمحورانه را به رهبران آن تشکل تزریق نماید. ساختار تشکل  اسلامی بر مبنای نظم ولایی سامان مییابد و به هر میزانی که ساختار دارای نظم ولایی باشد، پیشرفت بهتری خواهد داشت.
غفلت از ساختار تشکیلات ، سبب پدید آمدن آفاتی همچون دیکتاتوری و استهلاک نیروها میشود. از آفتهای دیگر میتوان به موازیکاری عضا یا بخشهای مختلف یک تشکل، افزایش حجمّی کارها و درنتیجه افزایش هزینه های یک تشکل، کم عدم توجه به دغدغه ها و نیازها، هرج و مرج و آنارشیسم تشکیلاتی و مهمتر از همه، فراموش شدن اهداف تشکل اشاره نمود.
مام این آفات، بیانگر یک مسئله است و آن اینکه ساختار برای یک تشکل، مهم است. از دیگر سو نباید برداشت ما از ساختار، افراطی بوده و رویکردی نظامی، بالا  به پایین و غیرمنعطف را در یک تشکل در نظر بگیریم. چه اینکه روابط در یک تشکل، بر اساس انگیزش درونی و در تشکل‌ها ی ایمانی، بر اساس اخوت  اسلامی استوار است. هرگاه ساختار درصدد از بین بردن یا محو هویت اعضای خود باشد، باید آن را یک آفت قلمداد نمود.

محتوا
محتوا ضلع دوم از مثلث یک تشکیلات  است. تشکل‌ها  بسته به هدفی که دارند، محتواهای مختلفی را تولید میکنند و به مخاطبان خود، اعم از مخاطبان درونی و بیرونی، ارائه میدهند. بیتردید ارائه محتواهای مناسب و دقیق، نقشی اساسی در بینش، انگیزش و کنش افراد داشته و درنتیجه تشکل را به هدف خود نزدیکتر میسازد. متأسفانه امروزه غفلت از این مهم، آفتی برای تشکل‌ها  و به خصوص تشکل‌ها ی دینی به شمار میرود. در این خصوص نیز میتوان آسیب هایی جدی را در یک تشکل رصد نمود؛ آفتهایی چون: فرسودگی تشکیلات ، رکود و عدم تحرک، اختالف و دشمنی اعضا، تحجر اعضا، مدیریت غیرمتمرکز، به حاشیه رانده شدن افراد توانمند و دهها آسیب دیگر.

نیروی انسانی
بر فرض که ساختار و محتوای یک تشکل بسیار دقیق و عالی تهیه شده باشد، این ساختار و محتوا نیاز به نیروی انسانی دارد. در تشکیلات  دینی، رباتها کارها را انجام نمیدهند؛ بلکه نیروی انسانی خودانگیخته ای وجود دارد که با استفاده از عنصر اختیار و وظیفه شناسی، موجبات تعالی آن تشکل را فراهم میآورد. نبود نیروی انسانی مناسب آسیب های جدی ای را برای یک تشکل به همراه خواهد داشت؛ آفت هایی چون: عدم موفقیت در طرحها و برنامه ها، سستی و دلزدگی اعضا، مدیریت و تدبیر نادرست، سستی در انجام وظایف محوله، از بین رفتن عزم جمعی برای نیل به اهداف، فراموش شدن آرمانها و حتی از بین رفتن سرمایه ّ های مادی و معنوی.
از دیگر آسیبهایی که یک تشکل نباید از آن غافل شود، میتوان به نداشتن معیار صحیح در جذب اعضا اشاره نمود. بیتردید عدم تجانس در جذب اعضا، میتواند آسیبی جدی بر پیکره تشکل وارد نماید.

حرف آخر
آفت هایی که ذکر گردید، تماما در سابقه تشکیلاتی تشکل‌ها ی معاصر ایران قابل ردیابی و شناسایی است. ازاین رو مطالعه تاریخ تشکل ها توصیه میشود؛ چه اینکه تاریخ، مطالعه سرگذشت ماست، اما در زمانی دیگر!