مؤلفه‌ای حیاتی برای دینداری
صبر از جمله مفاهیم بنیادی قرآنی مهمی است که بـا حوزه تعلیم و تربیت و حتی روانشناسی ارتباط تنگاتنگی دارد. در قرآن کریم، ۹۳ آیه به موضوع صبر پرداخته است. در حـوزه اندیشه اسلامی، به‌طور سنتی مفهوم صبر ذیل مباحث اخلاقی مطرح می‌گردد. از دیگر سو، اخلاق نیز ارتباط تنگاتنگی با حوزه تعلیم و تربیـت داشـته و دارد. همپوشـی تربیت و اخلاق را باید در تربیت اخلاقی جسـتجو کرد. بنابراین کاملاً روشن است کـه می‌توان در حیطه تربیت اخلاقی به بحث درباره مفهوم صبر پرداخت.
واژه صبر به معنای شکیبایی و شکایت نکردن از بلاها و انتظار گشایش است.۱ در اصطلاح «خودداری نفس است بر طبق مقتضای عقل و شرع».
اهمیت و فضیلت صبر در آیات و روایات
در بین صفات اخلاقی مذکور در قرآن، صبر اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به‌گونه‌ای که حتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از این قاعده استثنا نشده و به داشتن صبر امر شده‌اند: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُل؛۲ پس صبر کن، آن‌گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند». قرآن برای صابران پاداش‌های بزرگی در نظر گرفته است: «وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ؛۳ و به طور مسلّم به نیکوترین صورت پاداش‌شان را خواهیم داد».
انسان بدون داشتن مرکبی راهوار قادر به پیمودن راه الهی نیست. ازاین‌رو پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «الصَّبْرُ خَیْرُ مَرْکَبٍ؛۴ صبر بهترین مرکب سواری است».
مواضع صبر
منظور از مواضع صبر آن است که بدانیم کجا باید صبور باشیم. شمارش تمامی موارد صبر، بسیار مشکل است؛ لذا فقط به برخی از آنها اشاره می‌شود. صبر در مقابل خواهش‌های نفسانی، صبر در مقابل مشکلات، صبر در تنگدستی، صبر در تحصیل، صبر در مقابل دارایی‌ها، صبر در مقابل حرام و صبر در تربیت فرزندان و شاگردان، از جمله برجسته‌ترین موارد صبر هستند. در ادامه، صبر در تربیت را بررسی می‌کنیم.
صبرآموزی
در بحث تربیت بر اساس صبر یا نقش صبر و اهمیت آن در تربیت، به نکاتی درباره مربی و تربیت‌شونده باید توجه کرد. مربی و فراگیر باید ویژگی‌هایی صابرانه داشته باشند، و برای آموزش صبر و صبرآموزی، به نکات و روش‌ها و تکنیک‌هایی عمل کنند تا در عمل به مرتبه نیکویی از صبر دست یابند. در این زمینه آموزگاران صبر که هم والدین و هم مربیان‌اند، نقشی بس والا دارند.
آموزگار صبر
یک اصل اساسی و اولیه در تربیت اسلامی این است که مربی باید در تربیت، صبر و حوصله داشته باشد. در غیر این صورت به هدف تربیت نمی‌رسد. با بی‌صبری و حتی کم‌صبری نمی‌توان کار تربیتی انجام داد. امر تربیت همانند کار باغبان و زارع است؛ یعنی همان‌گونه که باغبان باید در پرورش گل و نهال صبور باشد، مربی هم باید صبر و حوصله داشته باشد، چون تربیت در ظرف زمان مشخصی به نتیجه می‌رسد.
از نگاه قرآنی نیز صبر و سعه صدر از ارزش‌های اخلاقی مسلمانان است و یک مربی مسلمان باید آراسته به این صفات ارزشمند باشد؛ لذا حضرت موسی (علیه السلام) وقتی رسالت بزرگ خود را شروع کرد، در ابتدا از خداوند متعال سعه صدر را درخواست کرد: «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی…».۵
راهکارهای صبرآموزی
نحوه تأثیرگذاری صبوری مربی در فریند تربیت بسیار پراهمیت است. راهکارهایی برای تقویت این ویژگی اخلاقی وجود دارد. صبر از سه راه تأمین می‌شود که این سه ویژگی، هم باید توسط آموزگاران صبر آموزش داده شود و هم خود صبرآموز به تلاش در این راستا بپردازد.
- بهداشت و سلامت روانی پایه: بهداشت پایه مربوط به کودکان است. در این زمینه باید صبر از ابتدا به کودک آموزش داده شود. در این راه می‌توان به نکات زیر با هدف افزایش صبر توجه نمود:
الف) فاصله سنی والدین با فرزندان در نظر گرفته شود. به اعتقاد بعضی از متخصصان، اختلاف عمیق میان ارزش‌های دو نسل مختلف، یکی از دلایل شکاف نسل‌هاست. لذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در روایتی می‌فرماید: «مَن کانَ عِندَهُ صَبِیٌّ فَلیَتَصابَّ لَهُ؛۶ هر کس کودک دارد، باید برایش کودکی کند»؛ بنابراین مربی باید در این مورد صبور باشد.
ب) صبر بر شیطنت و جهتدهی آن: والدین و مربیان باید بر شیطنت‌ها صبور بوده، سروصدای فرزندان را تحمل کنند.۷ نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «عَرامَهُ الصّبی فی صِغَرِهِ زیادهٌ فی عَقلِهِ فی کِبَرهِ؛۸ شیطنت و لجاج و ستیزه‌جویی کودک در دوران خردسالی او، نمایانگر فزونی عقل و اندیشه او در بزرگسالی است». همچنین از امام موسی کاظم (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «تُستَحَبُّ عرامهُ الغُلامِ فی صِغَرِهِ لیکونَ حلیماً فی کِبَرِهِ؛۹ چه خوب است که فرزند در خردسالی بازیگوش و پرتلاطم باشد؛ این رفتار نشانه حلم و خویشتن‌داری آنان در بزرگسالی است».
ج) دعوا و مشاجره: یکی از مواردی که والدین و مربیان هنگام واقع شدن آن باید سعه صدر زیادی از خود نشان دهند، درگیری و دعوای بچه‌ها در خانواده یا دیگر مکان‌های آموزشی است. مهم است بدانیم که بخشی از این مشاجرات، طبیعت کودک است.
- تقویت رفتار عمومی سنجیده
- تقویت مهارت‌های حرفه‌ای (تدریس و تربیت مؤثر): این دو مورد، یعنی تقویت رفتار عمومی و مهارت‌افزایی را آموزگاران صبر می‌توانند با به کار بستن راهکارهای ذیل پیگیری کرده تا روحیه استقامت در برابر حوادث را در میان صبرآموزان خود افایش دهند:
الف) آموزش «تصبّر» یعنی خود را به صبر عادت دادن: حضرت علی(علیه السلام) در وصیت خود به فرزندش امام حسن(علیه السلام) می‌فرماید: «وَ أَشْعِرْهُ بِالصَّبْرِ؛ لباس صبر بر قلب بپوشان». در اینجا منظور این است که صبر، همانند لباس زیر به قلب می‌چسبد و با ظاهر قلب تماس پیدا می‌کند. این نوع لباس که در قلب تأثیر دارد، حالتی را در قلب به وجود می‌آورد که آن را از بی‌تابی رها می‌سازد.۱۰
ناگفته نماند که تصبر با صبوری تفاوت دارد؛ چراکه گاهی انسان در ظاهر اظهار بی‌تابی نمی‌کند، ولی همانند انسان‌های مضطرب، در عمق جانش بی‌قرار است. وضعیت مطلوب آن است که حالت آرامش از ظاهر به عمق قلب سرایت کند. در این صورت است که انسان موفق خواهد بود. البته این هرگز به معنای آن نیست که انسان زندگی بی‌دغدغه‌ای داشته باشد؛ چراکه زندگی دنیا با سختی‌ها عجین است؛ علی (علیه السلام) بعد از توصیه به تفقّه در دین می‌فرمایند: «عَوِّد نَفْسِکَ التصبر علی المکروه، و نعم الخُلْقُ التَّصَبُّرُ فی الحَقّ؛۱۱ نفست را به شکیبایی بر نامطلوب عادت بده. و چه نیکو خویی است شکیبا بودن در راه حق». البته باید توجه داشت که این امر (تصبّر) باید به تدریج به وجود آید.
ب) افزایش علم و عمل: در مرحله علم، انگیزه تقویت می‌شود و در مرحله عمل، علاوه بر تقویت انگیزه، خواهش‌های نفسانی تضعیف می‌گردد و به این ترتیب انسان به مقام صبر دست می‌یابد. انگیزه را می‌توان با روش‌هایی از این قبیل تقویت نمود:
ـ تفکر درباره ثمرات مادّی و معنوی صبر
ـ یادآوری زودگذر بودن دنیا و خوشی‌ها و ناخوشی‌های آن
همچنین با توجه به فطرت زیبایی‌طلبی انسان، عدم تحمل در برابر مشکلات می‌تواند زندگی را بر انسان‌ها زشت و نازیبا کند و باعث فساد دینشان گردد. علی (علیه السلام) در این‌باره می‌فرمایند: «إِنْ صَبَرْتَ، جَرَتْ عَلَیْکَ الْمَقَادِیرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ؛۱۲ اگر صبر پیشه کنی، مقدرات الهی بر تو می‌گذرد و پاداش می‌گیری».
ج) سخن گفتن در مورد صبر و شکیبایی با صبرآموز: تعلیم شکیبایی یک مرحله در حال اجراست و مسئله‌ای نیست که در یک لحظه بتوان به آن دست یافت یا یک‌شبه بتوان آن را آموزش داد. باید صبرآموز بداند هیچ موضوعی غیر قابل گفتگو نیست.
د) حمایت از صبرآموز هنگام ناشکیبایی و بی‌استقامتی: آموزگار صبر باید مشکلاتی که برای صبرآموز به‌وجودآمده را جدی بگیرد و حمایت عاطفی خود را از وی دریغ نکند و به آنها عکس‌العمل‌های مناسب را آموزش دهد.
ه) تشویق به حضور بیشتر در اجتماع: حضور در اجتماع و یادگیری نحوه برخورد با دیگران صبر را بیشتر در صبرآموز تقویت کرده، سعه‌صدر او را افزایش می‌دهد.
پی‌نوشت
- فرهنگ معین، ص۵۳۴.
- احقاف: ۳۵.
- نحل: ۹۶.
- شهید ثانی، مسکّن الفؤاد، ص۲۹.
- طه: ۲۵٫
- من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۴۸۲ .
- مجله پیوند، شماره ۳۱۳، ص۴۴٫
- نهج الفصاحه، ص۵۶۴؛ کنز العمّال، ج۱۱، ص۹۱٫
- بحارالانوار، ج۵۷، ص۳۶۱٫
- پند جاوید، ج۱، ص۶۲.
- نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.
- شعیری، جامع الأخبار، ص۱۱۶٫
