گزارشی از کتاب «شذرات المعارف» با نگاهی به بحث «اخوت ایمانی»
اشاره: «اخوت ایمانی» واژه‌ای است که بارها در سخنان حجت الاسلام و المسلمین حاج‌علی‌اکبری در فضای فکری اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان انتشار یافته است. ایشان ترکیب «ایمان» و «برادری» را بسترساز ظهور منجی می‌داند و التزام عملی به آن را به اعضای اتحادیه و دیگر نیروهای فرهنگی سفارش می‌کند. به این سخنان که در جمع فعالان فرهنگی استان گلستان در اسفندماه ۹۳ ایراد شده است توجه کنید و نفوذ راهبردی مفهوم «اخوت ایمانی» را دریابید:
«نتیجه این مجموعه دل‌انگیز اخوت و برادری است. اخوت یک رابطه فراجنسیتی است. اخوت میتواند هم پیوستگی آرمانی باشد، هم فکری، هم عاطفی و قلبی و عملی بین مؤمنین. اگر به این نقطه رسیدیم سازماندهی ولایی مستقر شده است. این‌جا همان جایی است که وقتی ولی به میدان برود قبل از آن مؤمنان مقدمات را برای ایشان آماده کرده‌اند. این افراد زمینه و بسترهایی را برای ولی و رهبر آماده می‌کنند. همراه ایشان هستند، منتظرند، قدرت جریان‌سازی دارند، قدرت انعطاف‌پذیری و موج‌آفرینی دارند و برای واکنش به اقدام سریع آماده هستند. چون با هم شبکه هستند. با هم ارتباط دارند. این‌ها آن هسته وفادار هستند که ولی و امام میتواند روی آن‌ها حساب باز کند.»
با توجه به اهمیت و ضرورت پرداختن بیشتر به این مفهوم بر آن شدیم تا کتاب «شذرات المعارف» را معرفی کنیم. این کتاب در بخش‌هایی به این مفهوم تشکل‌ساز پرداخته است. این کتاب، به قلم فقیه مبارز و عارف کامل آیت الله العظمی میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، استاد و پایه‌ریز فکری اندیشه حکومتی امام خمینی(قدس سره) نگاشته شده است.
————————-
مرحوم آیت الله العظمی شاه‌آبادی در کنار نظریه‌پردازی برای برقراری حکومت اسلامی، خود نیز لحظه‌ای در مبارزه با دیکتاتوری رضاخانی فروگذاری نکرد. این ویژگی بود که شخصیت این عالم اسلامی را متفاوت می‌کرد. او بارها در منبرهای خود می‌گفت: «اسلام از وجود دولت وقت در خطر است». امام خمینی(ره) از شاخص‌ترین شاگردان این فقیه بزرگ، بارها به اثرپذیری فکری و عرفانی از افکار ناب استادش اشاره کرده است. امام خمینی در پیامی به مناسبت شهادت آیت الله شیخ مهدی شاه‌آبادی می‌فرماید:
«این شهید عزیز علاوه بر آن که خود مجاهدی شریف و خدمت‌گزاری مخلص برای اسلام بود و در همین راه به لقاءالله پیوست، فرزند برومند شیخ بزرگوار ما بود که حقاً حق حیات روحانی به اینجانب داشت که با دست و زبان از عهده شکرش برنمی‌آیم».
بخش عمده تألیفات مرحوم شاه‌آبادی که نزد امام(ره) بود، در برهه‌ای که ساواک به منزل ایشان حمله کرد ربوده شد و بعدها هیچ نشانی از آن‌ها یافت نشد. کتاب «شذرات المعارف» از معدود دست‌نوشته‌های این استاد عرفان و اخلاق است که به لطف الهی باقی مانده است.
«شذرات المعارف» به معنای «تکه‌های طلایی معارف» یا «معارف طلایی» است. مؤلف بزرگوار، در این کتاب کوشیده است که جوامع مسلمان را آسیب‌شناسی کند و برای حفظ ارتباط ایمانی در میان مسلمانان راه‌کارهایی ارائه کند که از معارف الهی سرچشمه گرفته است.
در مقدمه این کتاب آمده است:
«مدت زمانی است که مملکت اسلام مبتلا به امراض مزمنه و مهلکه شده، از انتشار عقاید باطله و اخلاق رذیله و افعال قبیحه، به حدی که نمی‌توان جامعه را نسبت به انسانیت داد، فضلاً عن الاسلامیه، و روز به روز در شدت و فشار آن امراض است تا رفته رفته مزاج آن را بالکلیه فاسد و اسمش را مانند رسمش محو نماید؛ نعوذ بالله منه». ایشان سپس به این آفات اشاره می‌کند و هر یک را شرح می‌دهد و در پی درمان آن برمی‌آید. نویسنده امراض جوامع مسلمان را در این چهار چیز می‌داند:«غرور، یاس، افتراق، نداشتن بیت المال».
دیدگاه وی در این بحث با توجه به سیاست عِدّه و عُدّه شکل گرفته است؛ یعنی ساختن نظام اسلامی و تصحیح روابط بین افراد(عِدّه) و سپس تأمین سازبرگ زندگی مردم در این جامعه اسلامی(عُدّه). ما در این کتاب – بنابر ضرورتی که گفتیم – آفت «افتراق» و راهکار رفع آن یعنی تقویت اخوت ایمانی را پی می‌گیریم. استاد در این بخش می‌فرماید: «اسباب مُمرضه سوم افتراق مسلمین و انفصام خیط اخوت از میانه آنهاست به واسطه اختلاط با اجانب که موجب اضمحلال هر یک شده معاشاً و معاداً».
اندیشمند عارف در ابتدای شذره دوم به مفهوم «سیاست عِدّه»، «معنای حقیقی اخوت» و «ارکان اخوت» پرداخته است. ایشان در اهمیت این مقوله می‌نویسد: «اخوّت از احکام سیاسیّه الهیّه است برای اجرای مقاصد اسلامیّه». وی اخوت را به منزله تاری برای پود پارچه لباس عزّت جامعه اسلامی می‌داند که بدون آن این پارچه تبدیل به رشته‌هایی بی‌ارزش خواهد شد. مرحوم شاه‌آبادی در ادامه استقرار قرآن را در جامعه اسلامی، به این اصل اساسی ملتزم می‌داند:
«مستقرّ قرآن و نوامیس الهیّه، جامعه اخوت مسلمین است و البته نتوان قرآن عظیم را به انفراد نگهداری نمود، بلکه باید به ایادی متحده جامعه اخوت انسانیت، آن را به مانند تاج کرامت بر سر نهاد تا مایه افتخار دنیا و آخرت گردد».
این فقیه اندیشمند در جای دیگر کتاب، اخوت را بر اساس مفاهیم دینی بر چهار رکن استوار می‌داند:
«اول: وفاق و یکرویی؛ دوم: اتحاد و یگانگی؛ سوم: تواضع و فروتنی؛ چهارم: فتوت و جوانمردی».
او پس از شرح و تفصیل روایات و آیات این باب مباحث را در این عبارات خلاصه می‌کند:
«الحاصل؛ برادر کسی است که به جهت وفاق و یکرویی با تو استیناس(انس و خو گرفتن) نماید و به جهت اتحاد و یگانگی، تکمیل تو و رفع جهل و نقص از تو بنماید و به جهت فروتنی و تواضعش، تو را عزیز دارد و به جهت فتوّت و بزرگی همتش، تو را مساعدت نماید».
مؤلف گرانقدر در ابتدای شذره سوم از کتاب با بیان روایتی از امام علی(علیه السلام) به طرح سی حق برادر مؤمن که بر عهده برادر مؤمنش است می‌پردازد. وی رکن «وفاق» را که از ارکان اخوت بود ذیل این روایت شریف آن را به هفت مقام و درجه تقسیم می‌کند و به تفصیل شرح می‌دهد که گزارش این بخش خارج از حوصله این متن است.
به فعالان فرهنگی در حوزه تشکل و محققان مبحث جوامع اسلامی توصیه می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با افکار این فقیه پیش‌رُو و نواندیش کتاب شریف «شذرات المعارف» را مطالعه کنند.
