قسمت دوم
- کانال‌ها و ابزارهای ارتباطی
ابزار ارتباطی یکی دیگر از ارکان پیام‌رسانی است، که امر ارتباط بدون آن سامان نمی‌یابد و توجه بدان یکی از رمزهای موفقیت مدیران، مربیان و مبلغان دینی است. امروزه از جمله ضروری‌ترین وظایف مدیران تبلیغاتی و ارتباطی؛ شناخت انواع ابزارهای تبلیغی، کاربری آنها، و شناخت و نحوه‌ی تأثیرگذاری این ابزارها بر مخاطبان است. پیشرفت صنعتی، تخصصی شدن و تکامل روز افزون زندگی بشر و برخورد افکار و عقاید در جوامع مختلف، به کارگیری ابزارهای ارتباطی، و تنوع ساختاری و تحول روزمره‌ی ابزارها، همگی بیانگر این مطلب بسیار حیاتی است که پیام دهندگان بایستی هر چه بیش‌تر خود را به اطلاعات جدید در مورد ابزارهای ارتباطی مجهز کنند و توانمندی خود را در به کارگیری و استفاده‌ی مطلوب از آنها افزایش دهند. استاد مطهری در زمینه‌ی به کارگیری ابزار تبلیغاتی مناسب می‌فرماید:
«دومین شرط برای کسی که حامل یک پیام است، این است که… باید بداند چه ابزاری را مورد استفاده قرار بدهد و چه ابزاری را مورد استفاده قرار ندهد.»(۱)
امروزه ضرورت هدایت جامعه ـ به ویژه نسل جوان ـ از اهم وظایف عالمان دینی است. اسلام برای رهبری و هدایت نسل جوان، وسیله و روش ثابتی معین نکرده است، بلکه یافتن روش‌های رهبری نسل جوان، می‌تواند با توجه به عامل زمان و مکان، فرهنگ، شرایط و افراد دگرگون شود. از سوی دیگر، نیک است بدانیم که وسیله‌ی هدایت این نسل با نسل‌های گذشته بسی متفاوت است. هر زمانی وسیله‌ی ارتباطی خاص آن زمان را می‌طلبد. به طور حتم، به کاربردن ابزار ارتباطی جدید، هم بر سرعت پیام‌رسانی می‌افزاید و هم به دلیل آشنایی نسل جوان با آن، بر تأثیر محتوای
پیام می‌افزاید.
متأسفانه باید اذعان کرد که امروزه دشمن در بهره‌گیری از ابزارهای جدید و بسیار پیشرفته‌ی ارتباطی، از مسلمانان جلوتر است.
انواع ابزارهای ارتباطی پیشرفته
مهم‌ترین ابزارهای ارتباطی پیشرفته و امروزی، عبارتند از: گفتاری، نوشتاری، دیداری و شنیداری.
الف. ابزارهای گفتاری
ارتباط از طریق گفتار، می‌تواند با صحبت رو در رو، سخنرانی، کنفرانس و مانند آن باشد، اما در همه‌ی این موارد، گفتار باید ساده، صمیمی و رسا باشد.
تلاش برای قانع کردن جوانان و القای فکر و اندیشه خود به آنان، نیازمند بیان فصیح و بلیغ است. در طول تاریخ؛ متفکران، سیاستمداران، شعرا و… با سخنان قابل فهم و رسای خود، قادر بوده‌اند ضمن جلب توجه و برانگیختن احساسات مردم، عالی‌ترین پیام‌های آسمانی را به آنان برسانند.
حضرت علی(ع) به ویژگی‌های کلام نیکو اشاره کرده، می‌فرمایند:
«احسن الکلام ما لاتمجه الاذان و لایتعب فهمه الافهام».(۲)
بهترین سخن آن است که بر گوش
ها ناهنجار نیاید و اذهان از درک آن خسته نشوند.
یکی از دلایل موفقیت حضرت علی (ع)، فصاحت ایشان بود، که مقداری از آن در نهج‌البلاغه منعکس شده است.(۳)
در این زمینه، کلام افلاطون درباره‌ی سخن سقراط شنیدنی است:
«هنگامی که سخنان او را می‌شنوم، قلبم به شدت به تپش می‌افتد و اشک از دیدگانم جاری می‌شود و می‌بینم که گروه کثیری از مردمان نیز همان تأثیرات را در خود حس می‌کنند.»(۴)
بنابراین؛ مدیران، مربیان و مبلغان دینی باید با استفاده از سخن گفتن زیبا و به کارگیری به موقع کلام و مفاهیم مناسب، با نسل جوان روبرو شوند و ضمن مجهز بودن به زبان زمان و لهجه‌ی عصر، پیام جوان را بشنوند و متناسب با نیازهایشان سخن بگویند.
در تعریف بلاغت نیز گفته‌اند:
«بلاغت، سخن فصیحی است که به مقتضای حال مخاطب گفته شود.»(۵)
کلام بلیغ را گوینده‌ای القا می‌کند که شرایط زمانی، مکانی، روحی، فرهنگی، جسمانی و … مخاطبان را درک کرده و از گذشته و آینده‌ی زندگی آنان آگاه باشد؛ آن‌گاه با زیباترین و پرمغزترین کلمات، پیام خویش را به آنان ابلاغ نماید. به عبارت دیگر، سخن مبلغان و مربیان آموزشی و تربیتی؛ باید ضمن استواری، روانی و زیبایی، در جای خود و متناسب با موقعیت و حال و هوای مجلس و مخاطبان بیان شود.
پیغمبر اسلام(ص) و امام علی(ع) این گونه بوده‌اند که در سخنان گوهربارشان، همه‌ی کسانی که در مجلس نشسته بودند، به اندازه‌ی ظرفیت خودشان از این سخنان استفاده می‌کردند.(۶)
استاد مطهری از جمله اندیشمندان اسلامی موفقی بود که از شرایط لازم برای آشنا ساختن نسل جوان امروز با اسلام برخوردار بود، چون زبان نسل جوان را خوب می‌دانست و می‌فهمید و پیام این نسل را می‌شنید و متناسب با نیازهایشان کتاب می‌نوشت و در عین ساده‌گویی و ساده‌نویسی، معتقد به «زبان زمان» و «لهجه‌ی عصر» بود؛ و برای ایجاد ارتباط با نسل جوان، فراگرفتن منطق و زبان او را ضروری می‌دانست، زیرا:
اگر عالم دینی زبان و منطق نسل جوان خود را نداند، اولا،ً نمی‌تواند آنچه را که نسل جوان می‌گوید و می‌خواهد، بفهمد و به سؤال و نیاز او پاسخ گوید؛ ثانیاً، به دلیل همین ندانستن و نفهمیدن ممکن است که با او به مخامصه برخیزد و او را تکفیر و طرد کند و در نتیجه نمی‌تواند او را رهبری و هدایت نماید.(۷)
مطالعه‌ی کتب ادبی قدیم و جدید، شنیدن سخنان سخنوران نامدار و حفظ آیات، روایات، سخنان نغز و اشعار و استفاده‌ی به جا از آنها، بر بلاغت و فصاحت مبلغ و پیام دهنده می‌افزاید.
ب. ابزارهای نوشتاری
امروزه بیش‌تر پیام‌ها از طریق نوشته به دیگران منتقل می‌شود. خواننده‌ی پیام می‌تواند نوشته را همراه خود داشته باشد و در زمان مناسب بارها آن را مرور کند. این نوشته‌ها می‌تواند در قالب کتاب، مقاله و نشریه و یا وبلاگ‌ها در دسترس پیام گیران قرار گیرد.
- کتاب: کتاب خوب هنوز هم ارزشمند‌ترین و مهم‌ترین عنصر در عرصه‌ی علم و فرهنگ و از بهترین ابزارها برای پیام رسانی است. کتاب، نقش برجسته‌‌ای در پیدایش، تکمیل، تصحیح و هدایت آگاهی‌های جوانان دارد. امروزه بیان و شرح عقاید و باورهای دینی، موضوعات اخلاقی، مفاهیم علمی و هر آنچه یک پیام‌رسان و پیام‌دهنده‌ی مسلمان درصدد رساندن آن به مخاطب جوان است، می‌تواند از طریق کتاب منتقل شود.
- ۲٫ مطبوعات: به وسیله‌ی مطبوعات می‌توان مسایل اسلامی را به نسل جوان آموخت و مطابق با نیازها و مناسبت‌ها، به تدریج آنان را با فرهنگ اسلام و انقلاب آشنا نمود. ارتباط با نسل جوان به وسیله‌ی مطبوعات، نسبت به ابزارهای نوشتاری دیگر برتر و آسان‌تر است، زیرا مطبوعات نسبت به کتاب‌ها، ظرفیت تنوع‌پذیری بیشتری دارند و ارزان‌تر، سریع‌تر و آسان‌تر در دسترس علاقه‌مندان و عموم مردم قرار می‌گیرند. مطالب ارایه شده در مطبوعات، باید به زبان مطبوعات و گونه‌ای باشد که جوان آن را درک کند و ضمن بهره‌مندی از آن، هدایت و راهنمایی شود. بنابراین، مبلغان و مربیان آموزشی که به نحوی با نسل جوان سر و کار دارند، می‌توانند با ارایه‌ی مطالب منطقی و زیبا و نوآوری و ظرافت در ارایه پیام، ارتباط خود را با جوانان مستحکم نمایند.
- وبلاگ: شاید بهتر باشد این بحث در بخش معرفی اینترنت مطرح گردد، اما به اختصار آن که:
وبلاگ، محیطی است که به پیام‌رسان امکان انتشار ایده‌ها و پیام‌های خود را همانند یک روزنامه نگار می‌دهد. عامل محبوبیّت و رشد سریع پدیده‌ی وبلاگ در میان کاربران اینترنت، راحتی استفاده از این
ابزار است. امروزه جوانان بسیاری از طریق اینترنت، در اتاق‌های منزل خود به وبلاگ‌هایی که آن سوی دنیا نوشته می‌شود، به راحتی دسترسی دارند و به همین دلیل می‌توان آن را در زمره‌ی مهم‌ترین ابزارهای پیام رسانی، از نوع نوشتاری (در محیط دیجیتالی) به شمار آورد.
ج. ابزارهای دیداری و شنیداری
از ابزارهای مهم دیداری و شنیداری که قدرت بسیار زیادی در جذب مخاطبان خود دارند، می‌توان موارد زیر را نام برد.
- تصاویر: در میان تصویرها، نقش فیلم‌ها از همه برجسته‌تر است، زیرا دیداری ـ شنیداری است و با جذابیت خود، بیش ترین تأثیر را در بینندگان می‌گذارد. استفاده‌ی هنرمندانه از این ابزار ارتباطی، می‌تواند پیام‌های دینی را از طریق تصویر و صدا، در ذهن جوانان جای دهد و آن را ماندگار سازد.
- رایانه: رایانه‌ها در عصر حاضر که عصر انفجار اطلاعات است، می‌توانند نقش مهمی در تبلیغ و تبیین معارف بشری ایفا کنند. امروزه به دلیل حجم گسترده‌ی اطلاعات، کمبود فرصت‌ها و تهاجم فرهنگی استعمارگران؛ پیام دهندگان دینی و مراکز فرهنگی، باید خود را به سلاح پیشرفته‌ی رایانه مجهز کنند و از آن در راستای نیاز جوانان بهره گیرند.
- اینترنت: اینترنت، شبکه‌ی اطلاع رسانی گسترده‌ای است که برای ایجاد ارتباط میان شبکه‌های دولتی و خصوصی در سطح جهان تأسیس شده است.(۸) امروزه بر اثر گسترش علم و فناوری، جهان به دهکده‌ای تبدیل شده که هر نقطه‌ای از آن از نقطه‌ی دیگر اثر می‌پذیرد و با توجه به این ویژگی است که صاحبان آرا و عقاید گوناگون، با توسل به ابزارهای ارتباطی پیشرفته ـ از جمله اینترنت ـ در صددند افکار جهانیان خصوصاً نسل جوان را تسخیر کرده، به منافع خود دست یابند. در چنین وضعیتی، ضرورت دارد که متولیان علم و فرهنگ اسلام و انقلاب نیز با استفاده از این ابزار، پیام انقلاب و اسلام را به گوش جهانیان برسانند. از سوی دیگر، تهاجم فرهنگی دشمن به نسل جوان نیز ایجاب می‌کند که پیام دهندگان از شگردها و شبهه‌های القا شده در سطح جهان آگاه باشند و درصددد مقابله و پاسخ‌گویی به آنها برآیند.(۹)
- ماهواره: رشد و توسعه فناوری، ویژه ماهواره، تحولی عمیق و گسترده در ارتباطات جهانی وجود آورده است. امروزه ماهواره‌های پیشرفته ـ چون «لاکروس» و «ک. اچ. ۱۱» که یکی از ماهواره‌های فعال در جنگ خلیج فارس بود ـ به ابر قدرت‌ها امکان می‌دهند که با کسب اطلاعات دقیق و به موقع در مورد دشمن، به موازات جنگ نظامی، به یک جنگ روانی دست بزنند. به کارگیری و استفاده‌ی صحیح و به موقع از این رسانه، تأثیر معجزه‌آسایی بر شنوندگان باقی می‌گذارد و متولیان فرهنگی نظام اسلامی باید خود را به سیستم ماهواره مجهز کرده، صدای اسلام و انقلاب را به گوش جوانان جهان برسانند.(۱۰)
البته در کنار این وسایل ارتباطی دیداری و شنیداری، ابزارهایی چون رادیو و تلویزیون، سینما و ویدئو وجود دارد، که به دلیل آشنایی مخاطبان با آنها و نیز اطاله‌ی کلام، از تبیین آنها صرف نظر می‌کنیم.
- پیام گیرندگان (مخاطبان)
یکی از ارکان مهم و ارتباطی، پیام گیرنده است، که با نبود او، پیام‌رسانی معنی پیدا نمی‌کند. به عبارت دیگر، فرایند ارتباطی، چرخه‌ای عملیاتی و فرایندی است که از پیام دهندگان آغاز و به مخاطبان ختم می‌گردد و پس از ارتباط با مخاطب، از طریق یک باز خورد مجدداً به پیام‌دهنده باز می‌گردد. ارتباط میان پیام دهندگان و پیام گیرندگان، همواره از راه فکر و اندیشه برقرار می‌شود، که عالی‌ترین نوع ارتباط انسانی بوده، شناخت نسبی طرفین از یکدیگر، لازمه‌ی چنین ارتباطی است.
مخاطب شناسی دارای چنان اهمیتی است که فرایند ارتباطی بدون آن، نه تنها توجیه پذیر نیست، بلکه سبب ناکامی از موفقیت قطعی در ارتباط با نسل جوان خواهد داشت.
در برقراری یک ارتباط صحیح و مؤثر با جوانان و انتقال پیام به آنها، توجه به عوامل زیر اجتناب ناپذیر و بسیار حیاتی است:
یک. ویژگی‌ها و نیازهای مخاطبان: توجه به ویژگی‌ها و نیازهای همه‌ی مخاطبان به طور اعم و نیازهای اساسی جوانان به طور اخص، از اهم موضوعات روان‌شناسی ارتباط با جوانان است. در برقراری یک ارتباط قوی، پایدار و سازنده؛ شناخت ویژگی‌های زیستی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی، تمایلات، انگیزه‌ها، بازخوردها، نگرش ها، سلسله نیازهای روانی جوانان و نظام ارزشی حاکم بر اندیشه و افکار آنها، اولین و اساسی‌ترین گام در جهت برقراری ارتباط با نسل جوان است.(۱۱)
بنابراین، مبلغان و مربیان باید با جدا کردن و متمایز ساختن مخاطبان، با آنان با زبان خودشان سخن بگویند و پیام مورد نیاز گروه را به آنان برسانند.
دو. آشنایی با سطح آگاهی جوان: پیام دهندگان قبل از هر چیز باید سطح علم و آگاهی جوانان را مورد توجه قرار دهند. اصولاً اگر ارسال پیام براساس معرفت و آگاهی جوانان صورت نگیرد، تلاش پیام دهندگان بی‌ثمر خواهد ماند.
سه. توجه به باورهای جوان: دقت و توجه اساسی به باورهای دینی مخاطبان، همواره باید مورد عنایت پیام دهندگان قرار گیرد، زیرا این باور مذهبی جوانان است که شکل و کیفیت پیام مبلغان را مشخص می‌سازد. در یک نگرش کلی، می‌توان مخاطبان خود را برحسب باورها به سه گروه تقسیم نمود:
گروه اول، کسانی‌اند که ضمن پای‌بندی به مبانی دینی، خود از اطلاعات دینی کافی برخوردراند و زمینه‌ی مناسبی برای پذیرش پیام دارند؛ گروه دوم، که شامل بیش‌تر مخاطبان می‌شود، تا حد قابل قبولی به مبانی دینی پای‌بند بوده، ولی ایمان و عمل آنان عمق کافی ندارد و همواره نیازمند به راهنما هستند؛ و گروه سوم، حاضر به شنیدن پیام نیستند.(۱۲)
بنابراین، گاه جوان برای پذیرش پیام تنها به یک جرقه نیاز دارد، گاه به یک موج و تلاطم شدید و گاه اصلاً آمادگی ندارد و برای برقراری ارتباط با او باید اول سنگلاخ‌ها را هموار کرد.
چهار. شرایط و موقعیت برقراری ارتباط با جوان: انتخاب شرایط و موقعیت و فضای مناسب و مطلوب برای برقراری ارتباط آرام، سالم و سازنده با جوان بسیار مهم است. برقراری یک ارتباط مؤثر و پویا و کارآمد با جوانان، مستلزم آن است که آنان از آرامش خاطر و آسودگی خیال برخوردار باشند. بدیهی است که مناسب‌ترین زمان برای برقراری یک ارتباط متقابل و خوشایند با جوانان؛ در جهت دستیابی به اهداف اخلاقی و تربیتی، اصلاح رفتار و ایجاد انگیزه‌ی تلاش و تفکر متعالی و خلاق، اوقات فراغت است.
در این زمان، جوانان به دور از فشارهای ذهنی و خستگی جسمی، با میل و رغبت، آگاهانه و آزادانه آمادگی روانی و اجتماعی لازم را برای برقراری یک ارتباط سالم و گفت و شنودی صمیمانه با مربیان، مدیران و مبلغان دارند. در شرایطی که هیجان، اضطراب، نگرانی و ترس بر وجود جوان ما حاکم است و یا در موقعیتی که گرسنگی، تشنگی، بی‌خوابی و خستگی جسمانی و روحی بر او غالب است؛ پیام دهندگان نمی‌توانند یک ارتباط مؤثر و سودمند برقرار کنند. بنابراین، موقعیت شناسی جوانان توسط پیام‌دهندگان در برقراری ارتباط و انتقال پیام به جوانان بسیار حائز اهمیت است.(۱۳)
پنج. جایگاه اجتماعی جوان: پایگاه و جایگاه اجتماعی جوانان، برگرفته از موقعیت کلی آنان در جامعه است. جایگاه و پایگاه اجتماعی؛ نشان دهنده‌ی اعتبار، ارزش و موقعیت فرد می‌باشد و سبب می‌شود که افراد در رده‌های گوناگون قرار گیرند. پیام دهندگان باید بدانند که جوانان دارای جایگاه‌ها و پایگاه‌های متفاوتی هستند و بر این اساس، پیام آنها به مخاطب، باید با ابزارها و روش‌های متفاوت انجام گیرد.
شش. روش برقراری ارتباط و انتقال پیام به جوان: اتخاذ روش مناسب و مؤثر در برقراری ارتباط با جوان، از مهم‌ترین عوامل برقراری و استمرار یک ارتباط مفید، سازنده و کارآمد با نسل جوان است. هر قدر روش ارتباطی ما از گیرایی و جذابیت بیش تری برخوردار باشد، زودتر و آسان‌تر می‌توانیم به اهداف ارتباطی خود نایل آییم. به عبارت دیگر، مؤثرترین روش ارتباطی و انتقال پیام به جوان، روشی است که در آن به طور غیر مستقیم حوزه‌ی شناختی و احساسی جوان به صورت جدی متأثر شود و باور و بینش تازه‌ای در او بارور گردد، که نتیجه‌ی آن بالطبع تبلور رفتار مطلوب خواهد بود.(۱۴)
توجه به نقاط قوت، نیازهای عاطفی و انگیزه‌های روانی، ایجاد شرایط مناسب برای مخاطب، کسب اطلاعات و معلومات پیرامون موضوع مورد علاقه‌ی جوان، تعریف و تمجید و تکریم ابعاد مثبت شخصیت جوان(۱۵)، هم‌اندیشی با جوان، و رعایت ادب و نزاکت در ارتباط؛ (۱۶) مؤثرترین روش برای آغاز برقراری یک ارتباط سازنده، پویا و موفق است.
راهکارها و پیشنهادهای ارتباطی
- درک موقعیت جوان؛ هم‌ترین راهکار برای ارتباط با جوان، شناخت و درک و دریافت درست موقعیت اوست. اگر بخواهیم با جوان صمیمی و مرتبط باشیم و رفتارهای وی را غیر عقلابی قلمداد نکنیم باید از دریچه‌ی دنیای او به قضایا بنگریم؛
- شناخت نیازهای جوان و برآوردن آن؛
- سخن گفتن با جوان و شنیدن سخن او؛
- ابزار احساس، که باید به صورت متعادل باشد، نه افراطی و نه تفریطی.
- برخورد با جوان به صورت محترمانه و مؤدبانه.
- بیش از آن که به رفتارهای منفی او توجه کنیم، به رفتارهای مثبت وی توجه نشان دهیم.
- با جوانی که برای جلب توجه، رفتار منفی از خویش بروز می دهد، بهترین روش، عدم توجه به آن رفتار است.
- اگر چه جوان دارای عیوبی است، چشم‌پوشی از آن و نیز پذیرفتن عیوب خود، در ترمیم عیوب جوان تأثیر گذار است.
- اگر جوان رفتارهای ناهنجاری داشت، باید آهسته آهسته به تغییر او همت گماشت، زیرا ناهنجاری یک شبه از بین نمی‌رود؛ با این حال هیچ گاه نباید از تلاش بیش‌تر ناامید شد.
- برای ارتباط با جوان؛ خوب سخن گفتن، خوب گوش سپردن و ابراز احساس خوب حتمی و گریزناپذیر است.
- در مواجهه با جوان، باید واقع بینانه عمل کرد و نه آرمان گرایانه.
- تغییر روش‌های رفتاری استاد ممکن است به تغییر رفتارهای جوان و نهایتاً به ارتباط با او منجر شود.
- ارتباط با جوان باید از موضع مساوی و برادرانه باشد و نه از موضع بالا و همراه با تحکم و تحمیل نظر.
- استفاده از اردوهای تفریحی، علمی و زیارتی، بهترین زمینه‌ی ارتباط و انتقال پیام به جوانان است.
پی نوشت:
- حماسه‌ی حسینی، ج۱، ص ۴۸۵٫
- شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۴۸۵٫
- مرتضی راوندی ، تاریخ تحولات اجتماعی، شرکت سهامی کتاب های جیبی ص ۱۱۸٫
- محمد شیرازی، جنگ روانی و تبلیغات، معاونت تبلیغات و انتشارات حوزه ی نمایندگی ولی‌فقیه در دافوس، ص ۱۵۵٫
- شرح المختصر، ص ۱۱٫
- مرتضی مطهری، سیری در سیره نبوی، ص ۱۹۸٫
- علی باقی نصرآبادی، و حمید نگارش، رمز موفقیت استاد مطهری، ص ۲۵۷
- نشریه‌ی فرماندهی و ستاد، زمستان ۱۳۷۹، ص ۲۹٫
- تبلیغ دین از منظر دین، ص ۲۰۱٫
- محمد شیرازی، جنگ روانی و تبلیغات، صص ۱۷۳ ـ ۱۷۴٫
- مجله‌ی پیوند، ش ۱۸۹ ـ ۱۹۱، تابستان ۱۳۷۴، ص ۱۶٫
- تبلیغ دین از منظر دین، صص ۱۱۵ ـ ۱۱۸٫
- مجله‌ی پیوند، ش ۱۸۹ ـ ۱۹۱، تابستان ۱۳۷۴، ص ۱۸٫
پی نوشت:
- حماسه‌ی حسینی، ج۱، ص ۴۸۵٫
- شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۴۸۵٫
- مرتضی راوندی ، تاریخ تحولات اجتماعی، شرکت سهامی کتاب های جیبی ص ۱۱۸٫
- محمد شیرازی، جنگ روانی و تبلیغات، معاونت تبلیغات و انتشارات حوزه ی نمایندگی ولی‌فقیه در دافوس، ص ۱۵۵٫
- شرح المختصر، ص ۱۱٫
- مرتضی مطهری، سیری در سیره نبوی، ص ۱۹۸٫
- علی باقی نصرآبادی، و حمید نگارش، رمز موفقیت استاد مطهری، ص ۲۵۷
- نشریه‌ی فرماندهی و ستاد، زمستان ۱۳۷۹، ص ۲۹٫
- تبلیغ دین از منظر دین، ص ۲۰۱٫
- محمد شیرازی، جنگ روانی و تبلیغات، صص ۱۷۳ ـ ۱۷۴٫
- مجله‌ی پیوند، ش ۱۸۹ ـ ۱۹۱، تابستان ۱۳۷۴، ص ۱۶٫
- تبلیغ دین از منظر دین، صص ۱۱۵ ـ ۱۱۸٫
- مجله‌ی پیوند، ش ۱۸۹ ـ ۱۹۱، تابستان ۱۳۷۴، ص ۱۸٫
- همان، ص ۱۹٫
- روزنامه‌ی همشهری، ۶/۱۱/۱۳۷۶٫
- همان، ۷/۱۱/۱۳۷۶٫
