ساحلی رو به سعادت

دانیال نعیمی

شیوه‌ها و قواعد مواجهه با غرائز                                               

شاید مثالی که به طور معمول برای تعریف غریزه آورده میشود، بهترین معرفی برای این مفهوم و روشنگر ابعاد مختلف آن است؛ لاکپشتی که تازه سر از تخم برمی آورد، به صورتی خودکار به سمت دریا حرکت میکند. این معروفترین مثالی است که در تعریف غریزه استفاده میشود و به خوبی میتوان تمام ابعاد این پدیده را در آن دید.

با نگاه به این مثال دو مؤلفه مهم در بحث غریزه قابل مشاهده است که عبارتند از: درونی بودن و نجات بخشی. غریزه امری است که آفریدگار در نهاد موجود زنده قرار داده است تا در پرتو حرکت صحیح در مسیر آن، بتواند به نجات و تکامل دست یابد و البته خروج از مسیر درست آن  برای مثال بیراهه رفتن یک نوزاد الکپشت  موجب هلاکت است.

انسان نیز به عنوان موجودی زنده دارای غرائز متفاوتی است. انسان به واسطه دارا بودن دو بعد جسمانی و روحانی غرائز متنوعی نیز دارد که شاید برخی از مهمترین آنها عبارت باشد از: خودخواهی (حب ذات) زیباپسندی، کنجکاوی، مهرطلبی، سپاسگزاری، کمال جویی، بیم، امید، غریزه جنسی ، گرسنگی، تشنگی، انس ، برتری جویی ، صیانت نفس.
اسلام، نیاز را با عنوان غریزه مطرح کرده و در تعریف دانشمندان مسلمان از غریزه، از یک حالت فطری و روانی بحث شده است که ویژگی هایی چون ثبات و پایداری دارد.

انسان از بدو تولد در جهت رفع نیازها و غرائز خود گام برمیدارد که البته در دوران های مختلف حیاتش به علت میزان بهره وری او از عقل و دانش، نوع ارضای این غرایز متفاوت است. در واقع میتوان گفت غریزه، مانند موتوری است که انسان را به سوی هدف های زندگی پیش میبرد؛ مانند خودخواهی(حبّ ذات) زندگی پیش میبرد؛ مانند خودخواهی.

همانطور که اشاره شد، حرکت در مسیر غریزه بسیار حساس و لغزنده است. پس باید با آگاهی کامل در وادی آن گام برداشت.
روانشناسان معتقدند اگر محیطی مناسب و زمینه ای مساعد برای ارضای نیازهای انسان وجود داشته باشد و این نیازها به صورت صحیح برطرف شوند، نتیجه آن رشد، خلاقیت، خودشکوفایی و سلامت روانی است و در ابعادی گسترده تر، جامعه سالم و سعادتمند خواهد بود. اما اگر نیازهای انسان به صورت صحیح و مناسب ارضا نشود، انسان به انواع اختلالت روانی ( اضطراب، افسردگی و…) شکست و ناتوانی، یأس و ناامیدی، مبتا خواهد شد و درنتیجه جامعه نیز به انواع بزهکاری ها دچار خواهد شد. بنابراین به طور کلی میتوان گفت سلامت روانی یا اختلال روانی انسان در گرو ارضای نیازهای اوست.

چگونگی قدم برداشتن صحیح برای ارضای نیازها و غرائز یا به عبارت دیگر فراهم آوردن زمینه مساعد برای سیراب کردن این نیازها، از دیرباز مورد بحث و مناقشه میان ادیان، مذاهب، عالمان، روانشناسان و جامعه شناسان بوده است و مکتب های مختلف فکری، نسخه هایی متفاوت برای آن توصیه کرده اند؛ دستورالعمل هایی که دامنه آنها از ریاضت های سخت و سرکوب غرائز را مورد تأکید قرار داده اند تا توصیه هایی که آزادی بی قید و شرط ارضای تمنیات انسان را راهکاری مناسب دانسته اند.

اما همیشه راهی میانه و مناسب نیز وجود دارد. دین اسلام با توصیه به راه میانه، روش هایی را توصیه میکند که نسبت به نیازهای متفاوت انسان متفاوت است و مجموعه دستورهایی را شامل میشود که گاهی به کف نفس و افسار زدن بر غریزه توصیه میکند و گاهی به نشان دادن راهی صحیح برای استفاده از نیازهای انسانی جهت ارضای آن و نیز تعالی و پیشرفت فرد منتهی میشود. برای نمونه انسانی را در نظر بگیرید که به صورت غریزی به جلب مهر یا توجه دیگران نیاز دارد؛ چنین فردی اگر به خودی خود رها شود و راهکاری برای تأمین صحیح این نیاز نداشته باشد، ممکن است به خودشیفتگی دچار شود یا رفتارهایی غیراخلاقی و حتی همراه با خشونت و اجبار از خود بروز دهد تا توجه افراد پیرامونی خود را جلب نماید. ولی همین انسان اگر به عنوان نمونه با پدیدهای به نام هنر و خلق اثر یا ابتکار مواجه شود و استعداد های وی در این بسترها شناسایی شده و تحت آموزش هایی قرار گیرد، میتواند در بستر خلق موقعیت ها و آثار خلاقانه، مورد توجه و تحسین قرار گیرد و آن نیاز درونی برطرف شود. ضمن اینکه ورود به عرصه های خلاقانه میتواند تا حدود زیادی عطش کنترل ناپذیر درون آدمی را تعدیل سازد.

درباره غرایز جنسی، میانه روی دستورهای اسلامی آشکارتر چهره خود را نشان میدهد. در این مورد دو نوع توصیه در تعالیم دینی وجود دارد:

۱ . اسلام دستورهایی برای لگام زدن به این نیاز انسان دارد که البته این کنترل، به معنی محدود کردن نیست؛ بلکه مجموعه قواعدی است که در تعادل این غریزه مؤثر است که برای نمونه عبارتند از: شناسایی منشأ شهوات و دوری از آن، شناخت مقام معنوی خویش، شناخت راه های کم شدن شهوت.

۲ . تعالیمی که دین اسلام برای تسهیل ازدواج و آسان گیری در این امر دارد و توصیه هایی که به جوانان و خانواده ها برای آسان شدن ازدواج در جامعه دارد.

این دو دسته رهنمود در مجموع راهکاری مناسب برای پاسخ به نیازی غریزی و جدی انسان دارد که نه افراط در سرکوب دارد و نه تفریط در آزادی بی حدوحصر.

در مجموع با نگاهی به تعالیم اسلام و دستور بزرگان دین و اخلاق، رهنمودهای آنان در برخورد با غرایز را میتوان در دستورهای زیر خالصه کرد:
 ۱ . ممنوعیت سرکوب غریزه؛
۲ . ایجاد تعادل در غرایز؛

۳ . کنترل غرایز به معنای جلوگیری از طغیان و غلبه آن بر عقل و اراده آدمی؛
۴ . تدریج در ارضا، به معنای عدم توجه و رویارو کردن فرد به یک غریزۀ زودتر از موعد (مانند تعالیمی که اسلام درباره دور کردن کودکان از خوابگاه پدر و مادر دارد و نتیجه آن عدم اطلاع زودهنگام اطفال از امور جنسی است)؛
۵ . ممنوعیت تأخیر در ارضا؛ مانند توصیه به ازدواج زودهنگام؛
۶ . توجه به سازگار کردن روش های ارضای غرایز با قوانین طبیعت. توصیه به رفتارهایی از قبیل خودداری از پرخوری، از این دست هستند.

دکمه بازگشت به بالا