سی نما از تربیت

بررسی نقش تربیتی سینما(۱)                                                                                                           

رهبران فکری از سینما سخن می‌گوید

رهبر دینی‌ترین و بزرگترین انقلاب قرن، پس از یک دورۀ طولانی زندان، تبعید و در هم شکستن طاغوتِ زمان، به وطنش بازگشته است. لحظاتی از این بخش به‌ یاد ماندنی از یک انقلاب بزرگ را در ذهن خود  تصویر کنید: میلیون‌ها انسان شیفته به استقبالش آمده‌اند و سر از پا نمی‌شناسند. شعار می‌دهند و به رهبر خود درود می‌فرستند. مشت‌ها را گره کرده‌اند و اشک شوق بر چشم دارند. بهشت زهرا غلغله است. رهبر بزرگ در جایگاه حاضر می‌شود در حالی که نبض احساس و شعور ملت را در دست دارد. از ظلم رفته می‌گوید و امید به آینده؛ اما در جایی از سخنش از «سینما» به عنوان مدرن‌ترین هنر قرن، سخن به میان می‌آورد و از اینکه باید اصلاح شود: «این آدم [محمدرضا پهلوی] به واسطۀ نوکری که داشته، مراکز فحشا درست کرده… ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم… سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم، در خدمت تربیت این مردم باشد».(۱) با این اشارۀ رهبر بزرگ انقلاب در بهمن‌ماه ۵۷، جان تازه‌ای به سینمای ایران دمیده شد. شاید برخی با پیشینه ذهنی‌ای که از سینمای قبل از انقلاب داشتند، از این حرف امام تعجب کردند و از خود پرسیدند که سینما هم مگر می‌تواند جایگاه تربیتی داشته باشد؟ بعدها نیز امام خمینی (ره) برای نمونه، از فیلم «گاو» اثر داریوش مهرجویی -که دربارۀ انسانی است که به دلیل وابستگی افراطی به گاوش، روحش مسخ شده و به یک گاو تبدیل شده است- به عنوان اثری ارزشمند تقدیر کرد.

اما ماجرای پیوند و اعتماد رهبران نظام با مقوله سینمای ایران به همین جا ختم نشد؛ بلکه در دهۀ دوم و سوم انقلاب بسیار پررنگ‌تر به مسیر خود ادامه داد. حالا دیگر سینماگران بارها و بارها به حضور رهبر انقلاب، آیت الله العظمی خامنه‌ای رسیده‌اند و وی در ریزترین مسائل سینمایی، ساعت‌ها با آنها به گفتگو نشسته است و بارها فیلم‌های آنها را با حضور عوامل فیلم، دیده و نقد کرده است. از برخی از این فیلم‌ها که رسانه‌ای شد، می‌توان فیلم اخراجی‌ها، شیار ۱۴۳ و انیمیشن شاهزاده روم نام برد. عمق استراتژیک جایگاه تربیتی سینما را می‌توان در این کلام رهبر انقلاب جستجو کرد: «شما [سینماگران] می‌توانید این نسل را یک نسل پیشرونده، امیدوار، پُرشوق، معتقد به خود و معتقد به ارزش‌های اسلامی و ملىِ خود بار بیاورید و همین‌طور می‌توانید این نسل را شرمنده، پشیمان، زیر سؤال برندۀ افتخارات گذشته و زیر سؤال برندۀ افتخار انقلاب و دفاع مقدس بار بیاورید».(۲)

رهبر فرزانه انقلاب، در جایی دیگر با زیبایی و ظرافتی مثال‌زدنی، به تبیین «هنر دینی» و تفاوت آن با قشری‌گری و ظاهرسازی می‌پردازد و با این سخنان، بساط انسان‌های متظاهر و ریاکار را در این عرصه برمی‌چیند: «هنر دینی به‌هیچ‌وجه به معنای قشری‌گری و تظاهر ریاکارانۀ دینی نیست و این هنر لزوماً با واژگان دینی به وجود نمی‌آید. ای بسا هنری صد در صد دینی باشد، اما در آن از واژگان عرفی و غیردینی استفاده شده باشد. نباید تصور کرد که هنر دینی آن است که حتماً یک داستان دینی را به تصویر بکشد یا از یک مقولۀ دینی -مثلاً روحانیت و غیره- صحبت کند… آن چیزی که در هنر دینی به‌شدت مورد توجه است، این است که این هنر در خدمت شهوت، خشونت، ابتذال و استحالۀ هویت انسان و جامعه قرار نگیرد».(۳)

اما به راستی سینما تا چه میزان می‌تواند در جایگاه تربیت روی مخاطبان خود تأثیر بگذارد؟ سینما را در غرب اساساً برای سرگرمی و لذت بصری تقویت کردند. مردمان غربی که روزگاری با داستان و رمان سرگرم می‌شدند، حالا به ابزاری نیاز داشتند که داستان‌ها را به شیوه‌ای نو بر پرده‌ای ببیند و لذت ببرند. در این صد و اندی سال، پرده سینما به هر نحوی شده، مخاطب خود را به سینما کشانده است و اعتبار سوپراستارهای خود را افزوده و جیب‌های خود را پر پول‌تر از گذشته کرده است.

شهید سید مرتضی آوینی، متفکر شیعه و هنرمند متعهدی است که دقیق‌ترین نگاه‌ها را به مقوله سینمای غرب و ایران از نگاه دینی و معرفتی داشته است. آثار فراوان نوشتاری و دیداری او در این مقوله، گویای این مطلب است. در این مجال تنها به جملات وی از مقاله ماندگار «عالم هیچکاک» که از آخرین مقالات سینمایی‌اش است، اکتفا کرده و خوانندگان عزیز را برای مطالعه بیشتر دیدگاه‌های سینمایی این نظریه‌پرداز به کتاب‌های سه جلدی «آیینۀ جادو» ارجاع می‌دهیم: «بهترین مردمان وقتی تصمیم می‌گیرند که تفریح کنند، دیگر حوصله شنیدن پند و اندرز ندارند و عوام‌الناس، سینما را چه بخواهیم و چه نخواهیم از همان آغاز تاریخ، سینما به این علت برگزیده‌اند که آنان را شگفت‌زده می‌کند؛ چراکه به آنان فرصت زندگی کردن در رؤیاهایشان را می‌بخشد. فیلم‌های پُرگو، هر چند سراسر پند و اندرز باشند، بیهوده‌اند. مهم آن است که سینما این فرصت را در اختیار تماشاگر قرار دهد: فرصت سیر در عوالمی دیگر و تجربۀ زندگی در قالب‌های دیگر. این تجربه می‌تواند سلوک در یک فضای ماوراء الطبیعی و روحانی باشد، مشروط به آنکه فیلم در ساختن چنین فضایی آن همه موفق باشد که تماشاگر با میل و رغبت در آن سهیم شود».(۴)

پی‌نوشت‌ها:

(۱) امام خمینی، سید روح الله: «صحیفه امام»، ج ۶، ص ۱۵٫

(۲) بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون،‌ ۲۳/۰۳/۱۳۸۵٫

(۳) بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، ۰۱/۰۵/۱۳۸۰٫

(۴) آوینی، سید مرتضی: «آیینه جادو»، ج ۲، ص ۳۱۰٫