فضیلت‌های فراموش شده

امر به معروف و نهی از منکر، مهمترین ظهور فراگیر تربیت حماسی

مقدمه:

یکی از ویژگی‏‌های اسلام این است که این دین جاودانه‌‌ی آسمانی، دینِ تک‌‌روی و تک‌‌مسؤولیتی نیست؛ بلکه دینی است که پیوند اجتماعی و مسؤولیت عمومی افراد مسلمان را نیز در تار و پود خود جای داده است. از جمله مواردی که در دین اسلام قابل ذکر است و بیش از شرایع دیگر جلب نظر می‏کند، دو اصل مترقی، حیاتی و سرنوشت ساز «امر به معروف و نهی از منکر» است. «جهاد» در راه اعتلای کلمه حق نیز در راستای امر به معروف و نهی از منکر می‌‌باشد. از نگاه آموزه‏هاى دینى، بالاترین نمونه‌‌ی دوستى و مهرورزى، به شکل امر به معروف و نهى از منکر نمود می‌‌یابد. حضرت على علیه‏السلام در سخنى زیبا در این باره مى‏فرمایند: «باید دوست‏ترین انسان‏ها نزد تو کسى باشد که تو را به سوى بالیدن و بزرگ شدن راهنمایى کند و عیب‏هایت را به تو گوشزد کند»^۱.

از نگاه دیگر، امر به معروف و نهی از منکر از آن جهت که بسیاری – و بلکه تمام – اصول و ویژگی‌‌های تربیت حماسی را داراست، نیز مورد توجه است؛ ویژگی‌‌هایی چون: شجاعت، ولایت‌‌پذیری، استقامت در مقابل ظلم، مسؤولیت‌‌پذیری، مقابله با بی‌‌تفاوتی، مقاومت در برابر گناه، تسلیم‌‌ناپذیری، حریت و آزادگی. البته مهمترین نمود امر به معروف و نهی از منکر، اقامه‌‌ی حکومت حق و نفی حکومت باطل است؛ کاری که امام حسین(ع) اهمیت آن را تا آنجا می‌‌دانند که براى زنده کردنِ آن، قیام خونین و مصیبت‌‌باری همچون قیام عاشورا پدید آمده است.

در این نوشتار به موضوعاتی مانند: تعریف امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت و فلسفه‌‌ی آن، نقش امر به معروف و نهی از منکر در پیشبرد اهداف تربیتی و … می‌‌پردازیم.

تعریف امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف در لغت به معنای خواستن چیزی است که نفوس بشری به سبب آن آرامش یابد؛ نهی از منکر هم عبارت است از بازداشتن انسان از انجام کارهای زشت و نامعقول و جلوگیری از اموری که در واقع انسان از آن، ترس و نفرت دارد، ولی به واسطه‌‌ی جهل و غفلت، گاه مرتکب آن می‌‌گردد.

اما معروف و منکر در اصطلاح؛ معروف، آن چیزی است که خداوند متعال انجام دادن آن را واجب نموده و عقل نیز انجام آن را ترغیب کرده است؛ منکر هم آن چیزی است که خداوند از آن نهی فرموده و عقل نیز از انجام دادن آن، کناره‌‌گیری می‌‌نماید.

اهمیت و فلسفه‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر

خداوند در قرآن کریم، بهترین ویژگی امت اسلامی را انجام امر به معروف و نهی از منکر دانسته است؛ چنان‌‌که می‌‌فرماید: «کُنتُم خَیرُ اُمَّهٍ اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ تَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَ تُؤمِنونَ بِاللّهِ‏» (آل‌‌عمران/۱۱۰)؛ یعنی: شما بهترین امتی بودید که پدید آمدید ـ از این جهت که ـ امر به معروف و نهی از منکر می‏کنید و به خدا ایمان دارید.

تا آنجا که این دو را بر فریضه‌‌های دیگری چون، اقامه نماز و پرداختن زکات، مقدم داشته و فرموده است: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ»‏(توبه/۷۱)؛ یعنی: مردان و زنان مؤمن، اولیای یکدیگرند که امر به معروف و نهی از منکر می‌‌کنند و نماز را برپا می‌‌دارند و زکات می‌‌پردازند».

پیامبر گرامی اسلام نیز در ضمن یک مثال ساده و روشن، فلسفه‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر و عدم منافات آن را با آزادی، چنین ترسیم می‏فرماید: «یک گنه‏کار در میان مردم، مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می‏شود و هنگامی که در وسط دریا قرار می‏گیرند، به سوراخ کردن جایگاه خویش می‏پردازد. اگر دیگران او را از این کار خطرناک باز ندارند، آب به کشتی نفوذ می‏کند و یک‏باره همگی غرق می‏شوند»^۲. آری؛ جامعه نیز به‏سان کشتی است. سرنشینان کشتی تنها تا حدی آزادند که موجب هلاک دیگران نشوند. هر گاه مسافری از این آزادی استفاده نادرست کند و بخواهد با میخ یا تیشه بدنه‌‌ی کشتی را سوراخ کند، همه‌‌ی مسافران بنابر غریزه دفاعی خود، به شدت با او مبارزه می‏کنند و عمل او را حرکتی از روی نادانی و محدودنگری می‏پندارند. بی‏شک سستی و بی‏توجهی آنان، خطر غرق شدن و نابودی همگان را به دنبال خواهد داشت. از این رو، همه‌‌ی مؤمنان در بازداشتن افراد از ارتکاب گناهان و زیرپا نهادن ارزش‏های الهی، متعهد و مسؤولند.

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در دین اسلام

در مورد جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و نسبت اینها با هم، مطالب مختلفی قابل طرح است که در اینجا برای اختصار، به اهمّ آنها اشاره می‌‌شود:

۱- نگاهبان فرایض:

احکام الهی به دو دسته‌‌ی کلّی تقسیم می‌‌شوند: دسته‌‌ای تنها بیانگر ارزش، تکلیف و ثواب یک عمل است و به دیگر اعمال و تکالیف نظر ندارد؛ مانند: احکام نماز و روزه و امثال آن. دسته‌‌ای دیگر، جنبه‌‌ی نگاهبانی از دیگر احکام را دارد و استواری سایر احکام به آنها وابسته است؛ مانند: امر به معروف و نهی از منکر. امام حسین علیه السلام در خطبه شگفت و طولانی عرفات و در اجتماع برگزیدگان امّت اسلامی با اشاره به آیه‌‌ی ۱۱۰ سوره‌‌ی مبارکه‌‌ی آل‌‌عمران می‌‌فرماید: «خداوند ابتدا از فریضه‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر شروع کرد؛ زیرا می‌‌دانست که اگر امر به معروف و نهی از منکر درست انجام گیرد، تمامی واجبات آسان و مشکل، استوار گردند».

۲- راه نجات از زیان‌‌کاری

قرآن کریم در سوره‌‌ی عصر همه‌‌ی انسانها را زیان‌‌کار معرّفی می‌‌کند، مگر کسانی که دارای ویژگیهای زیر باشند:

۱- ایمان ۲ ـ عمل صالح ۳ ـ سفارش به حق و صبر.
خطر گمراهی و انحراف همواره انسان را تهدید می‌‌کند و عوامل درونی و بیرونی او را به انحراف و تباهی فرا می‌‌خواند. در این شرایط، تنها راه نجات جامعه و افراد عبارت است از:
الف: علم به حق و باور کردن آن.
ب: عمل به حق.
ج: سفارش شدن پیوسته به حق و صبر.

نقش امر به معروف و نهی از منکر در پیش‌‌برد اهداف تربیتی اسلام

قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر را از مهم‏ترین آرمان‌‌های تشکیل دهندگان حکومت اسلامی معرفی کرده و می‏فرماید: «الَّذینَ اِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ اَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ وَ اَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَهُ الْاُمُور» (حج/۴۱)؛ یعنی: همان‏کسانی که ‏هرگاه در زمین به آنان قدرت بخشیدیم، ‏نماز را برپا می‏دارند و زکات می‏دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند و پایان همه‏ی کارها از آن خداست.

همچنین، مؤمنان را یار و یاور یکدیگر می‏داند که همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند؛ ازاین رو می‏فرماید:
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»‏ (توبه/۷۱)؛ یعنی: مردان مؤمن و زنان مومن دوستان یکدیگرند و به نیکی فرمان می‏دهند و از ناشایست باز می‏دارند.

در نگاه معصومان نیز امر به معروف و نهی از منکر از مهم‏ترین برنامه‌‌هایی است که خداوند انجام آن را از پیامبرانش خواسته است و کسی که به انجام این برنامه‏های الهی همت گمارد، در واقع همگام با انبیای الهی به اجرای رسالت عظیم آنان پرداخته و به تعبیر رسول خدا، خلیفه‌‌ی خدا و رسولش خواهد شد: «مَنْ اَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهی عَنِ الْمُنْکَرِ فَهُوَ خَلیفَهُ اللّه‏ِ فِی الاْرْضِ وَ خَلیفَهُ رَسُولِهِ»^۳؛ یعنی: کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خداوند در زمین و جانشین رسول خداست.

حضرت علی (ع) امر به معروف و نهی از منکر را از همه‌‌ی نیکی‏ها، حتی از جهاد، به مراتب برتر و مهم‏تر شمرده و می‏فرماید: «وَ ما اَعْمالُ الْبِرِّ کُلُّه وَ الْجِهادُ فی سَبیلِ اللّه‏ عِنْدَ الاَْمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ اِلاّ کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ»^۴؛ یعنی: تمام کارهای نیک و (حتی) جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر، جز به قطره‏ای در برابر دریای بی کران نمی‏مانند!

شاید سرّ برتری امر به معروف و نهی از منکر بر سایر عبادات و نیکی‏ها در این باشد که قوام و استواری و استمرار همه‌‌ی خوبی‏ها در گروی برپایی این دو فریضه‌‌ی بزرگ است.

مراحل امر به معروف و نهی از منکر در نهضت امام حسین (علیه السلام)

در بررسی نهضت امام حسین علیه السلام و مراحل انجام امر به معروف و نهی از منکر در این جریان، به این مراحل دست می‌‌یابیم:

۱- اعتقاد درونی

فریضه‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر، تنها در تذکرات افراد عادی نسبت به بعضی از گناهان جزئی خلاصه نمی‏شود؛ بلکه قیام برضد حکومت ستمگر و تلاش برای اصلاح ساختار سیاسی‏جامعه و تشکیل حکومتی بر اساس حق و قرآن نیز از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است. اولین مرحله‌‌ی این فریضه آن است که انسان در درون، دوست‌‌دار خوبیها و معروفها باشد و از منکرات و مفاسد و گناهان بیزاری بجوید. این محبت و نفرت قلبی، به زبان هم جاری می‏شود و سپس در عمل هم تجلی می‏یابد. علاقه و انکار قلبی سالار شهیدان به هنگام وداع با قبر رسول خدا (ص) چنین ابراز شده است: «اللّهُمَ وَ انّی اُحِبُّ المعروفَ و اکرهُ المنکَر»^۵؛ یعنی: خدایا! من معروف را دوست می‏دارم و منکر را بد می‏دانم.

۲- ابراز بیانی

در مرحله‌‌ی دیگر، مؤمن به امر به معروف و نهی از منکر زبانی می‏پردازد. آن حضرت در بیاناتی صریح، حکومت بنی‌‌امیه را منکری می‏داند که باید با آن مبارزه کرد؛ یزید را مردی شراب‌‌خوار، فاسق و جنایتکار می‏داند و پیروان او را ملازمان شیطان و واگذارندگان «طاعت خدا» می‏شمارد؛ حکومت اموی را نیز حرام کننده‌‌ی حلال و حلال کننده‌‌ی حرام معرفی می‏کند که بدعتها را زنده و سنتها را می‌‌رانده‏اند.

۳- حرکت حماسی

آنجا که نهی از منکر زبانی نیز دیگر اثری در تغییر اوضاع ندارد، مؤمن شوریدن بر ضد منکر را به عنوان سومین مرحله‌‌ی نهی از منکر، وظیفه خود می‌‌داند. با این مبنای دینی است که امام، بیعت با یزید را رد می‏کند و آن را مایه‌‌ی ننگ می‏داند و حماسه‌‌ی کربلا را پدید می‏آورد. اینکه در زیارتنامه‏های امام حسین (ع) تأکید مکرر شده که: «من شهادت می‏دهم که تو نماز و زکات را بر پا داشتی و امر به معروف و نهی از منکر کردی»، همه برای تبیین فلسفه قیام اوست تا رنگ مکتبی آن در هیاهوی تبلیغات دشمن کمرنگ نشود و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آن نهضت مشخص گردد.

امر به معروف و نهی از منکر در کلام ولایت

در این بخش، گزیده‌‌ای از بیانات رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) و رهبر فرزانه‌‌ی انقلاب حضرت آیت‌‌الله خامنه‌‌ای را درباره‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر تقدیم شما می‌‌کنیم:

حضرت امام خمینی (ره):

– سفارش به حق که امر به معروف است و نهی از منکر است، بر همه‌‌ی مسلمین واجب است.^۶

– اصل امر به معروف و نهی از منکر برای این است که جامعه را اصلاح کند.^۷

– شما و ما موظفیم که همه در تمام اموری که مربوط به دستگاه‌‌های اجرایی است، امر به معروف کنیم و اگر اشخاصی پیدا می‌‌شوند که خلاف می‌‌کنند، معرفی کنیم به مقاماتی که برای جلوگیری مهیا هستند و مشکلات را هم تحمل کنیم.^۸

– سید الشهدا (سلام الله علیه) از همان روز اول که قیام کردند، انگیزه‌‌شان این بود که معروف را اقامه کنند و منکر را از بین ببرند.^۹

حضرت آیت‌‌الله خامنه‌‌ای (دام ظلّه):

– امر به معروف و نهی از منکر یعنی سوق دادن به نیکی‌‌ها و بازداشتن از بدی‌‌ها.^۱۰

– منکرات، هم اخلاقی، هم سیاسی و هم اقتصادی است. همه جا هم جای نهی از منکر است. یک دانشجو هم می‌‌تواند در محیط درس و علم، نهی از منکر کند. یک هنرمند هم با وسایل هنری خود می‌‌تواند نهی از منکر کند. روحانیون در محیطهای مختلف یکی از مهمترین عوامل نهی از منکر و امر به معروف هستند. نمی‌‌شود این واجب الهی را در دایره‌‌ی کوچک محدود کرد. این کار، کار همه است.^۱۱

– هرکس جایگاهی دارد؛ اینکه کجا باید نهی از منکر بکنید و در مقابل کدام منکر می‌‌توانید مقاومت بکنید و بایستید و کدام را می‌‌شناسید، مهم است؛ کار، کار مردمی است. البته علمای دین باید مردم را هدایت و راهنمائی کنند؛ کیفیت نهی از منکر را برای مردم بیان کنند و منکر را برای آنها شرح بدهند.^۱۲

– در جامعه‌‌ی اسلامی، تکلیف عامه‌‌ی مردم، امر به معروف و نهی از منکر با لسان است؛ اما اگر کار به برخورد بکشد، آن، دیگر به عهده‌‌ی مسؤولین است که باید وارد بشوند و آنها، اینکار را بکنند.^۱۳

– امر به معروف و نهی از منکر فقط این نیست که ما برای اسقاط تکلیف، دو کلمه بگوییم؛ آن‌‌هم در مقابل منکراتی که معلوم نیست مهمترین منکرات نباشند.^۱۴

آثار و برکات امر به معروف و نهی از منکر

بی‌‌شک این دو فریضه‌‌ی الهی با آن جایگاهی که در دین اسلام دارند، طبیعتاً آثاری نیز به همراه خواهند داشت. آنچه در پی می‌‌آید، برخی از مهمترینِ این آثار و برکات است.

الف: برکات معنوی

۱- نجات از قهر خدا:

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «هر کس منکر و خلافی را دید و قلباً از آن ناراحت شد، همانا از قهر خدا نجات پیدا کرده و تن به سلامت برده است».^۱۵

۲- بهره از الطاف خدا:

 هر کس با شمشیر و قوّت و قدرت برای عزّت کلمه‌‌ی الله قیام کند، به واقعیت الطاف الهی رسیده است و هرکس بدعت‌‌گزاری را با نهی از منکر بترساند، خداوند قلبش را از ایمان پرمی‌‌کند.

۳- نشانه‌‌ی بهتر بودن:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بهترین مردم کسی است که مردم را به معروف دعوت کند و برعکس اگر کسی در برابر معروف و منکر هیچ‌‌گونه احساسی نداشته باشد، انسانیت او دگرگون شده است، به نحوی که دیگر حرف خیری را نمی‌‌پذیرد»^۱۶.

۴- اثر امر به معروف در خود انسان:

حضرت علی علیه السلام به فرزندش فرمودند: «امر به معروف کن تا اهل معروف باشی»^۱۷. آری؛ همان‌‌گونه که هر کس لباس می‌‌شوید، دست خودش نیز پاک می‌‌شود، کسی که مردم را به خیر دعوت می‌‌کند، به طور طبیعی سعی می‌‌کند تا خودش نیز به آن کار خیری که به دیگران سفارش می‌‌کند، عمل کند.

۵- شرکت در همه‌‌ی ثواب‌‌ها:

در روایات متعدد می‌‌خوانیم که «هر کس مردم را به کار خیر راهنمایی و سفارش و دعوت کند و مردم به خاطر دعوت او آن کار را انجام دهند، دعوت کننده در پاداش آن عمل شریک می‌‌شود، بدون آنکه از اجر دیگری کاسته شود»^۱۸. بنابراین کسی که امر به معروف می‌‌کند، در پاداش همه‌‌ی کارهایی که مردم به خاطر دعوتش انجام می‌‌دهند شریک است.

ب: برکات اقتصادی امر به معروف و نهی از منکر

خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض» (اعراف/۹۶)؛ یعنی: «اگر مردم مناطق ایمان آورند و تقوا پیشه کنند [که یکی از مصادیق تقوی، امر به معروف و نهی از منکر است] به طور قطع از آسمان و زمین برکاتی خواهیم گشود».

امام محمد باقر علیه السلام می‌‌فرمایند: «با امر به معروف و نهی از منکر، کسب‌‌ها حلال و زمین‌‌ها آباد می‌‌شود»^۱۹.
در جای دیگر می‌‌فرمایند: «مقدار باران در هر سال یکسان است؛ ولی اگر مردم گناه کردند، خداوند مسیر باران را تغییر می‌‌دهد»^۲۰. سپس ایشان برای هر گناهی آثاری را بیان کرده و در مورد اثر گناه ترک امر به معروف و نهی از منکر می‌‌فرمایند: «اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود، اشرار بر مردم تسلط می‌‌یابند، به نحوی که فریادها بی‌‌اثر می‌‌شود»^۲۱.

ج ـ برکات اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر

امام محمدباقر علیه السلام درباره‌‌ی امر به معروف و نهی از منکر فرمودند: «هرکس آن دو را یاری کند، خداوند به او عزت می‌‌دهد و هر کس خوارشان کند، خدا او را خوار می‌‌کند»^۲۲.

د ـ برکات سیاسی امر به معروف ونهی از منکر

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «پشتوانه‌‌ی مومنان و وسیله‌‌ی تحقیر کفّار، امر به معروف و نهی از منکر است. اگر امر به معروف و نهی از منکر نشود، به تدریج اشرار بر شما حاکم خواهند شد و کار به جایی خواهد رسید که خوبان شما هر چه فریاد زنند، پاسخی نشنوند»^۲۳. در روایت دیگری می‌‌خوانیم: «اگر امر به معروف و نهی از منکر نکنید و پیرو اهل بیت پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نباشید، خداوند اشرار را بر شما مسلط خواهد کرد و چنان در فشار قرار خواهید گرفت که هر چه خوبان شما دعا کنند، مستجاب نشود»^۲۴.

همچنین رسیدن حق به حقدار، احقاق حق و برقراری نظام و ثبات، از دیگر آثار این دو فریضه‌‌ی مهم می‌‌باشد.

شیوه‌‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر

الف) روش برخورد مستقیم و غیرمستقیم:  

شیوه‌‌ی صحیح در امر به معروف و نهی از منکر قابل تصور در دو نوع است: یکی روش مستقیم و دیگری روش غیرمستقیم که غالباً روش غیرمستقیم کار سازتر است. روش مستقیم همان تبلیغ ظاهری به وسیله‌‌ی گفتار و امثال آن می‌‌باشد و روش غیرمستقیم آن است که عامل باید خود، عمل کننده به آنچه معتقد است، باشد. چنانچه در حدیث آمده است: «کُونُوا دُعَاه النَّاسَ بِغَیرِ اَلسِنَتِکُم»^۲۵؛ یعنی: مردم را به غیر زبانتان به سوی حق دعوت کنید.

ب) روش شخصیت دادن و جلب اعتمادکردن:

چنانچه آمر و ناهی بتواند ابتدا به شخصیت افراد احترام گذارد و با ظرافت خاص، در جذب آنها مهارت خود را نشان دهد، مردم به سوی او جلب خواهند شد و به این واسطه می‌‌تواند در آنها تأثیر بگذارد. در همین رابطه حضرت امیر علیه السلام می‌‌فرمایند: «قُلُوبُ الرِّجالِ وَحشِیَهٌ فَمَن تَألَّفَهاَ اَقبَلَت عَلَیهِ»^۲۶؛ یعنی: دل‌‌های مردم وحشی است، پس هرکس که آن قلوب را جذب کند، به او روی خواهند آورد.

ج) روش برخورد متناسب با ظرفیت مخاطب:

یعنی با هرکس به اندازه‌‌ی فهم و ادراک او سخن گفتن؛ نه کمتر و نه بیشتر. چنانچه رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم نیز فرموده‌‌اند: «انّا مَعاشِرَ الانبیاء اُمرِنا اَن نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدرِ عُقُولِهِم»^۲۷؛ یعنی: به ما انبیا امر شده است که با مردم به اندازه‌‌ی فهمشان سخن بگوییم.

د) روش توجه به ظرفیت‌‌های روانی:

وضعیت مخاطب و توجه به جهات عاطفی او، زمینه را برای پذیرش امر و نهی هموار می‌‌سازد؛ چنانچه امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «اِنَّ لِلقُلُوبِ شَهوَهً وَ اِقبَالاً وَ اِدبَاراً فَاتُوهَا مِن قبلِ شَهوتِها و اِقبالها فاِنَّ القَلبَ اِذَا اُکرِه عَمِیَ»^۲۸؛ یعنی: همانا قلوب، برای قبول نمودن نصیحت، روی آوردنی و پشت کردنی دارند، پس در مواقع پذیرش آنها را دریابید؛ زیرا اگر قلوب نسبت به چیزی اکراه داشته باشند، در آن مورد کور بوده و چیزی را نمی بینند.

هـ) روش برخورد مؤدبانه:

 سخن گفتن و نصیحت کردن چنان چه از دایره‌‌ی ادب و نزاکت خارج شود چه بسا اثرات سویی خواهد داشت. بنابراین راهنمایی مخاطب با شیوه‌‌ی بیان جنبه های عقلی یا حکمت و یادآوری جنبه های عاطفی یا موعظه و استفاده از شیوه های مناطره علمی گوناگون می‌‌تواند تأثیرات به سزایی داشته باشد.

هـ: روش بهره‌‌گیری از شیوه‌‌های زیربنایی:

قابل توجه است که در مبحث شیوه‌‌شناسی در مسأله‌‌ی نظارت عمومی جامعه در قالب امر به معروف و نهی از منکر، بهره‌‌مندی از شیوه‌‌های روبنایی و به ویژه زیربنایی، بسیار قابل توصیه است. در شیوه‌‌های روبنایی، کنترل ظاهر جامعه و امر به معروف و نهی از منکر زبانی مورد توجه قرار می‌‌گیرد؛ اما در شیوه‌‌های زیربنایی، توجه به ساختارهای اجتماعی جامعه مدنظر است. بنابراین برنامه‌‌ریزی فرهنگی از جهتی و برنامه‌‌ریزیهای اقتصادی از جهت دیگر می‌‌تواند زمینه‌‌های مناسبی را برای تحقق اهداف امر به معروف و نهی از منکر به وجود آورد. تربیت خانوادگی و تربیت صحیح فرزندان، رعایت معیارهای جاذبه و دافعه (جذب و دفع صحیح، عقلانی و مشروع) و کنترل غریزه‌‌ی جنسی با ازدواج از جمله‌‌ی موارد این برنامه‌‌هاست.

و) شیوه‌‌ی تشویق و اهدای جایزه:

در جذب مخاطبین نوجوان، به خصوص این شیوه بسیار کارگشا و سازنده است. به عنوان مثال به خاطره‌‌ای از زندگانی شهید بزرگوار مرحوم آیت الله سعیدی اشاره می‌‌کنیم:

گفته شده است که وی در پایگاه بسیج موسی بن جعفر علیه السلام، جوانان و نوجوانان را برای امر به معروف و نهی از منکر بسیج می‌‌کرد. برنامه‌‌ی او در این امر الهی به این صورت بود که هر نوجوان و جوان در طول روز و یا هفته، مواردی را که به امر به معروف و نهی از منکر می‌‌پرداخت، بر کاغذی می نوشت و به نزد مرحوم سعیدی می‌‌برد تا ضمن رهنمودهای لازم، گزارش کار خود را نیز تقدیم او نماید… آن بزرگوار در بسیاری از موارد ضمن تقدیر از این نوجوانان و جوانان، به آنان جایزه می‌‌داد و تکریم می‌‌نمود.

راه‌‌کارهای گسترش فرهنگِ امر به معروف و نهی از منکر

۱- اعتلای سطح بینش اجتماعی:

آگاهی‌‌بخشی و بالا بردن سطح معرفت عمومی جامعه در خصوص اهمیت و اجرای این فریضه‌‌ی الهی، یکی از عوامل مؤثر در تحقق این دستور الهی بوده و از جایگاه والایی برخوردار است. چنانچه خداوند اجرای امر به معروف و نهی از منکر را از صفات مردان و زنان مؤمن و نیز موجب نزول رحمت خداوند و عین اطاعت حق می داند (توبه/۷۱). نیز می‌‌فرماید: «مردم باید امر به معروف و نهی از منکر کنند… و آمرین به معروف و ناهیان از منکر سعادتمند و رستگارند (آل‌‌عمران/۱۰۴).

۲- ایجاد بسترهای اجتماعی مناسب برای الگوپذیری نسل جوان:

ارائه‌‌ی الگو و مسأله‌‌ی نقش‌‌پذیری از آنها یکی از مسایل مهم در تربیت انسان است؛ چنانچه قرآن کریم پیامبر اسلام را به عنوان الگویی خوب برای سعادت جامعه معرفی می‌‌نماید. معرفی الگوهای خوب و شایسته به جوانان، اثبات پوچی الگوهای نامناسب در حوزه‌‌ی اندیشه و رفتار اجتماعی، طرح الگوهای زنده در هدایت نسل جوان و ایجاد روحیه‌‌ی احساس مسؤولیت و توجه به معیارهای اخلاقی و معنوی جامعه می‌‌تواند نقش ارزنده‌‌ای در هدایت جامعه به سوی آرمان‌‌های مطلوب انسانی باشد.

۳- رعایت موازین شرعی و اخلاقی در امر و نهی:

امام راحل در این خصوص می‌‌فرمایند: «باید ایران یک مملکت اسلامی و همه چیزش اسلامی باشد و روی موازین شرعی باید امر به معروف و نهی از منکر نمود…»^۲۹ و «اشاعه‌‌ی فحشاء از بزرگترین گناهان کبیره است و هیچ‌‌کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان و نقدی از ضوابط شرعیه نماید و فقط باید به وظیفه‌‌ی نهی از منکر به نحوی که در اسلام مقرر است عمل نمایند…»^۳۰.

۴- استفاده‌‌ی صحیح از ابزارها و کفیت‌‌بخشیِ نقش رسانه‌‌های تبلیغی:

استفاده‌‌ی صحیح و کیفیت‌‌بخشی به نقش رسانه‌‌های ارتباطی و تبلیغی، خود از عوامل مهم در بهره‌‌گیری از این ابزارهای مؤثر است. بدیهی است که این گونه وسایل ارتباط جمعی باید به گونه‌‌ای عمل کنند که زمینه‌‌های تحریکِ تمایلات نفسانی در سطوح مختلف مردم بوجود نیاید و برای تحقق این مهم، لازم است که هر چه بیشتر رسانه‌‌های جمعی و ارتباطی تحت کنترل و ارزشیابی مستمر و نظارت نخگبانِ امور تربیتی و مذهبی قرار گیرند تا از ظرفیت‌‌های موجود این رسانه‌‌ها حداکثر بهره‌‌برداری به عمل آید.

۵- شیوه‌‌شناسی و روش‌‌های تبلیغی مؤثر:

طبیعی است که بهره‌‌گیری از شیوه‌‌های انسانی، الهی، مشروع و سازگار با اندیشه‌‌ی نابِ اسلامی می‌‌تواند تأثیر به سزایی در تحقق و گسترش فریضه‌‌ی الهی امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد؛ چنان‌‌که توصیه‌‌ی پیامبر اکرم و سایر ائمه‌‌ی اطهار علیهم السلام نیز تأکید بر روش‌‌های اصولی بود، آنجا که «معاذبن جبل» را برای هدایت و دعوت مردم یمن گسیل می‌‌داشت، فرمودند: «ای معاذ! سهیل بگیر و سخت‌‌گیری مکن؛ بشارت بده و نفرت و بیزاری از اسلام ایجاد مکن»^۳۱. همه‌‌ی امامان شیعه به ویژه امام حسین علیه السلام نیز پیوسته از روش‌‌های مهم تبلیغ در اسلام که عبارت از: تبشیر و تبذیر و پرهیز از تنفیر است با بهترین شیوه بهره می‌‌گرفتند.

موانع ایجاد امر به معروف و نهی از منکر در جامعه

الف) موانع فرهنگی

۱- نفوذ فرهنگ غربی:

فرهنگ غرب، ابتذال و فحشاء را به رسمیت شناخته و انسانها را تشویق به بی‌‌بند و باری می‌‌کند و چون این امر با زرق و برق همراه است، توان فراگیر شدن را در همه جای دنیا داراست. این در حالی است که مبانی دستورات اسلام کاملاً مغایر آنهاست. مرز فرد و جامعه در اسلام، مرز مادی نیست؛ بلکه مرزی معنوی است. یعنی اگر کار کسی در جامعه باعث سقوط و گمراهی معنوی کسی شود، این کار یعنی از بین بردن حق معنوی افراد. امیرالمومنین می‌‌فرمایند: «کُلُّکُم راعٍ و کُلُّکُم مَسئوُل عَن رَعیَتِه»^۳۲؛ یعنی: همه‌‌ی افراد جامعه مسؤول و نگهبان یکدیگرند و باید آینده و سعادت دیگران برایشان مهم باشد.
۲– احساس ضعف و کمبود در برابر رخنه‌‌ی فرهنگ غرب:

فرهنگ غربی به علت زرق و برقش، افراد را به خود مجذوب کرده و چون سود فردی را ملاک خود قرار داده است، لذا خیلی‌‌ها زود از این فرهنگ تأثیر می‌‌پذیرند و در مقابل این فرهنگ از خود ضعف نشان می‌‌دهند. آنها فکر می‌‌کنند باید خود را با آن منطبق کنند؛ بنابر این امر به معروف و نهی از منکر نوعی فضولی و اضافی بودن در مقابل فرهنگ غربی محسوب می‌‌شود. پس باید به کناری گذاشته شود و کم‌‌کم شاهد تعطیل شدن این امر هستیم.

 

ب) موانع روان‌‌شناسی- اجتماعی

۱- ترس:

یکی از عوامل روان‌‌شناسی- اجتماعی که مانع از انجام این فریضه‌‌ی بزرگ می‌‌گردد، ترس است. افراد می‌‌ترسند از اینکه بخواهند به کسی که مرتکب منکری می‌‌شود، تذکر دهند.

۲- تنبلی و دسیسه‌‌های شیطان:

خیلی اوقات انسان می‌‌بیند که معصیتی انجام می‌‌گیرد و می‌‌داند به نفع جامعه نیست، اما تذکر نمی‌‌دهد و از انجام این وظیفه سر باز می‌‌زند، به این امید که شاید دیگری این کار را انجام دهد! امام خمینی فرموده‌‌اند: «ترک امر به معروف و نهی از منکر به سبب دسائس شیاطین جن و انس و کشیدن انسان به سمت و سوی عدم مراقبت از نفس خویش است».^۳۳

۳- دنیا طلبی:

رواج دنیا طلبی از دیگر موانع انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر است.

۴- رو دربایستی:

رو دربایستی با خویشان و آشنایان عامل دیگری است که انسان را از انجام این فریض باز می‌‌دارد. پیامبر فرمود: «اِنَّ الْمُصِیبَهَ اِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تُضِرَّ اِلَّا عَامِلَهَا وَ اِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَهً وَ لَمْ یُعَیَّرْ عَلَیْهِ اَضَرَّتِ الْعَامَّه»^۳۴؛ یعنی: اگر بنده‏اى در نهان بر گناهى دست آلاید، تنها به خودش زیان رساند و چون آشکارا گناهى از او سر زند و او را به خاطر آن گناه سرزنش نکنند، زیانش همه را فرا گیرد.

راه‌‌کارهای برطرف کردن موانع امر و نهی:

۱- راهکارهای فرهنگی:

در این حوزه باید به مردم آگاهی بخشید؛ یعنی آنها را نسبت به وظیفه‌‌ی خطیری که دارند آشنا کرد و در صورت فراموشی این واجب، ضرورت و اهمیت آن را به مردم گوشزد کرد. برای این منظور باید از رسانه‌‌ها اعم از تلویزیون، سینما، رادیو، روزنامه، کتب و… مدد گرفت و بازنمایی این فریضه را در رسانه‌‌ها به اولویت تبدیل کرد. علاوه بر رسانه‌‌ها، مدارس و دانشگاهها را نیز باید با این امر آشنا کرد. در این میان، مدارس از اهمیت بیشتری برخوردارند؛ چرا که کودکان و نوجوانان کانون شکل‌‌گیری اندیشه‌‌ی جامعه هستند.

۲-راه‌‌کارهای آموزشی:

شناساندن معروف‌‌ها و منکرات به کودکان و نوجوانان به نحوی که روح آنها فطرتاً به سمت خوبی‌‌ها میل کند و از بدی‌‌ها منزجر شود؛ این هم میسر نمی‌‌شود مگر با مأنوس کردن آنها با الگوهایی که خود با معروف‌‌ها انس دارند و از بدی‌‌ها دوری می‌‌جویند. در تکمیل این الگوها باید به سمتی رفت که پدر و مادرها با آموزش‌‌های کافی، خود الگوی فرزندانشان باشند؛ چرا که تأثیر اعمال آنها در فرزندانشان به دلیل تعامل بیشتر و نیز علقه و محبت ذاتی، بیشتر از اعمال دیگران است.

۳- راه‌‌کارهای حمایتی:

در صورتی امر و نهی‌‌های مردم مؤثر است که رفتار حکومت و قانون حکومت، پشتوانه و حامی این امر و نهی باشد. مثلا ًوقتی یک انسان متدین، خانم بد حجابی را با لحنی مؤدبانه دعوت به حجاب کامل می‌‌کند، قانون نیز از عمل او حمایت کند.

ویژگی‌‌های آمر و ناهی (مدیریت برخورد)

۱- هماهنگی حرف و عمل فرد:

مردم بیش از حرف، به عمل انسان می‌‌نگرند و از رفتار او بیش از سخنش تأثیر می‌‌پذیرند. از این رو شخص آمر و ناهی باید خودش آراسته به خوبی‌‌ها و منزّه از بدی‌‌ها باشد تا تبلیغ و دعوتش مؤثر باشد. قرآن کریم می‌‌فرماید:
«اَ تَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ وَ تَنسَونَ اَنفُسَکُم» (بقره/۴۴)؛ یعنی: آیا مردم را به نیکی دعوت می‌‌کنید ولی خودتان را فراموش می‌‌کنید؟!
بنابر این، دعوت عملی مؤثرتر از دعوت زبانی است و اگر کسی خودش نسبت به گفته‌‌هایش مقید و متعهد نباشد، بر دیگران نمی‌‌تواند تأثیر بگذارد. به علاوه خودِ این تعارض بین گفتار و رفتار، بسیار ناپسند است.آری؛ به قول سعدی شیراز:

«دوصد گفته چون نیم کردار نیست!»

۲- برخورد شایسته و با روی باز:

داشتن «حسن خلق» و چهره‌‌ی گشاده و بشاش، عامل جذب دیگران است؛ از این رو، برخورداری از ملایمت و برخورد جاذب و نرم و پرهیز از قیافه گرفتن و عبوس و اخمو بودن، می‌‌تواند در موفقیت شخص مؤثر باشد.

۳- گفتار نرم:

شیوه‌‌ی ملایمت و نرمی در سخن گفتن و پرهیز از تندی و عصبانیت و پرخاشگری، صفت شایسته‌‌ی دیگری است؛ حتی خداوند، وقتی موسی و هارون علیهما السلام را برای دعوت فرعون به خدا پرستی می‌‌فرستد، به آن دو توصیه می‌‌فرماید که: با فرعون، با نرمی و گفتار نرم و ملایم سخن بگویید! «فَقولا لَهُ قَولاً لَیِّناً» (طه/۴۴)

۴- حوصله و بردباری:

موفقیت در این دعوت، نیاز به تحمل و حوصله دارد؛ با کم‌‌طاقتی و زود خسته شدن و کم‌‌ظرفیتی، کاری از پیش نمی‌‌رود. به تعبیر قرآن، «شرح صدر» و «سعه‌‌ی صدر» لازم است.

۵- کار برای خدا:

از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر، از فروع دین و از عبادات است، انسان باید به خاطر خدا اقدام به آن کند و توقع پاداش هم از خدا داشته باشد. انجام این وظیفه، نباید به انگیزه‌‌های مادی و منافع آمیخته شود. هدف باید خدا باشد، نه خودنمایی و کسب وجهه و موقعیت. در این صورت، انسان از کار هم خسته نمی‌‌شود و از کار شکنی‌‌ها هم ناامید نمی‌‌گردد.

۶- شکیبایی:

هیچ کار مهمی بی‌‌زحمت و مشقت نیست. در راه انجام این وظیفه‌‌ی الهی هم انسان باید بر سختی‌‌ها، ناملایمات، بی‌‌مهری‌‌ها و خصومت‌‌ها، تحمل و استقامت داشته باشد و به خاطر مشکلات کار و راه، دست از هدف برندارد.

۷- آشنایی با «معروف» و «منکر»:

آشنایی با احکام الهی و معارف دین و محتوای قرآن، برای آمر و ناهی ضروری است. حضرت امام (ره) در این باره فرموده است: «کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌‌کند، باید مواظب باشد که:

۱- در راه آن مرتکب گناهی مانند دروغ، توهین و تحقیر نشود.

۲- مانند طببیی مهربان و پدری رئوف باشد.

۳-  از خودخواهی و خودستایی بپرهیزد.

۴-  قصدش تنها برای رضای خدا باشد.

۵- خود را منزّه از گناه و برتر از گناه‌‌کار نبیند.

۶- چه بسا که گناه‌‌کار داری صفات و اعمال نیکی بوده و نزد خدا محبوب‌‌تر باشد.

۷- چنانچه بداند و یا احتمال دهد که امر به معروف و نهی از منکر با تکرار مؤثر است، تکرار واجب می‌‌شود.»^۳۵

پی‌‌نوشت:
* به دلیل کثرت پی‌‌نوشت‌‌ها، از ذکر آن خودداری نموده‌‌ایم؛ اما منابع در دفتر تحریریه موجود و قابل دست‌‌یابی برای علاقه‌‌مندان می‌‌باشد.