اضطراب ضرب‌در نوجوانی-۲
در شمارۀ قبل ترس، اضطراب و نگرانی معرفی شد و ترس‌ها و نگرانی‌های متناسب با هر سن بیان شد. در این شماره قرار است منابع پنجگانۀ ایجاد کنندۀ اضطراب و ترس در نوجوان، مورد بررسی قرار گیرد.
۱ ژنتیک
والدینی می‌گفتند: «بسیار منتظر فرزند اول خود بودیم. فکر می‌کردیم که تربیت نقشی بسیار اساسی در رشد سالم روحی و روانی او دارد. از این جهت کلی برنامه‌های تربیتی برای او آماده کرده بودیم؛ اما فرزند دوم‌مان که به دنیا آمد، تازه فهمیدم که افزون بر تربیت و محیط سالم تربیتی، وراثت هم مهم است. چون خود کودکان هم از همان اول، انگار تفاوت‌هایی روحی و روانی با هم دارند.» وراثت از مسائل بسیار مهم و تأثیر‌گذار در روان انسان‌ها است. در مورد اضطراب نیز، برای تشخیص ژنتیکی بودن است یا نبودن اضطراب در فرزند خود، کافی است هر یک از والدین، زمان کودکی خود را به یاد بیاورند که آیا دچار اضطراب‌هایی در زندگی نسبت به تاریکی، جدایی از والدین، امتحانات، حشرات و… بودهاند یا خیر. در این بررسی حتی می‌توانید تاریخچۀ فامیل نزدیک هم‌چون عمو‌ها، خاله‌ها، دایی‌ها، عمه‌ها و پدربزرگ و مادربزرگ‌های کودک خود را نیز بررسی کنید. اگر معمول این اشخاص دچار چنین مشکلاتی بودهاند، نشان دهندۀ آن است که اضطراب فرزند شما، تا حدی ریشۀ ژنتیکی دارد. دانستن ژنتیکی بودن اضطراب فرزند، به معنای لاعلاج بودن اضطراب نیست؛ بلکه به معنی آن است که درمان آن، نیاز به حوصله و تلاش بیشتر والدین دارد.
۲ زنجیرۀ منفی
فکر، احساس را پدید می‌آورد و احساس، رفتار را شکل می‌دهد. بر همین اساس، رفتارهای اضطرابی را می‌توان محصول احساس ترس و اضطراب دانست و احساس ترس و اضطراب را نیز ناشی از وجود فکرهایی اضطراب‌گونه. افکار منفی، انواع گوناگون دارد و فقط شامل فکرهای ترس‌آلود نمی‌شود؛ بلکه افکاری هم‌چون افکار کمال‌طلبی نیز، می‌تواند منجر به اضطراب شود که در زمان مناسب خود، به این بحث خواهیم پرداخت.
۳ اجتناب
اجتناب از موقعیت، یکی از عوامل دامن زننده به اضطراب است. زمانی که کودکی از کاری مثل حاضر شدن در جمع دیگران یا رفتن به مدرسه احساس اضطراب می‌کند، از انجام آن اجتناب می‌کند و همین اجتناب، به مرور زمان اضطراب را تقویت می‌کند و کار درمان اضطراب را مشکل و مشکل‌تر می‌سازد. در این موارد برای درمان از تکنیک نردبان‌ها استفاده می‌شود که در شمارۀ بعدی به آن خواهیم پرداخت.
۴ تربیت معیوب
مضطرب‌ها، مضطرب پرورش می‌دهند. والدینی که خود دچار انواع حالت‌های اضطرابی هستند و برای درمان آن نیز اقدام نکرده‌اند، فرزندانی اضطرابی پرورش می‌دهند. جالب آنکه حتی راهکارهای مقابله‌ای کودکان و نوجوانان مضطرب در مواجهه با اضطراب، بسیار شبیه رفتار والدین آنها است. پایۀ درمان اضطراب نوجوان در این موارد، متمرکز بر روی خود والدین مضطرب است؛ چرا که تا آنها درمان نشوند، درمان واقعی در نوجوان اتفاق نمی‌افتد.
در بحث‌های تربیتی، تأکید بر این نکته مهم است که نوجوان خودبه‌خود مضطرب نشده است؛ بلکه معمولاً والدین در این اضطراب سهم داشته‌اند. اگر می‌خواهید بدانید جزو والدینی هستید که سهمی در اضطراب نوجوان خود داشته‌اید یا خیر، با ما همراه باشید:
الف. زیادهروی در امنیت‌دهی
اگر کسی مدام به شما بگوید که «نگران نباش!»، کم کم شک می‌کنید که «آیا واقعا نباید نگران باشید؟!». والدینی که مدام در آستانۀ امتحانات دبیرستان یا امتحانات کنکور می‌خواهند به فرزند نوجوان خود اطمینان خاطر دهند که نگران نباشد و در این کار زیادهروی می‌کنند، در واقع پیامی پنهان به فرزند خود می‌دهند که «نگران باش!».
ب. زیادهروی در دست‌گیری
زندگی سختی‌هایی دارد که همه و همه باید با آن مواجه شوند، حتی فرزند شما. پدر و مادری که طاقت دیدن اضطراب نوجوان خود را ندارند و سریع حول می‌شوند و تمام تلاش خود را برای رفع اضطراب نوجوان‌شان به کار می‌بندند، در واقع به فرزند خود می‌فهمانند که تو ناتوانی و نیاز به کمک همه جانبۀ ما داری! برای مثال والدین نوجوانی که از صحبت کردن در جمع می‌ترسد و خجالت می‌کشد، اگر هر جا قرار شد نوجوان‌شان صبحت کند یا پاسخ سؤال کسی را بدهد، سریع برای جلوگیری از سرخ و لبو شدن فرزندشان شروع به سخن گفتن و پاسخ دادن بکنند، در واقع فرزندانی ضعیف در این مورد تربیت می‌کنند.
پ. اجازۀ فرار کردن دادن
والدینی که به بچه اجازۀ اجتناب کردن و دوری کردن از هر چه می‌ترسد، می‌دهند، در واقع فرزندانی مضطرب بار می‌آورند؛ نظیر برخی والدین، در مورد نوجوان خود که هنوز از آب و شنا کردن می‌ترسد، به جای آنکه به فکر درمان اضطراب آنها بیفتند، به آنها اجازه می‌دهند از موقعیت استخر رفتن تا می‌توانند اجتناب کند.
ت. پیش‌بینی‌پذیر نبودن
والدینی که غیرمنتظره هستند، یعنی در برخی موارد نسبت به فرزند خود واکنش شدید نشان نمی‌دهند و در مواقع دیگری مشابه همان موقعیت بیرونی، عکس العمل بسیار شدیدی نشان می‌دهند، در واقع نوجوان خود را در تعامل درازمدت با خود، دچار اضطراب می‌کنند.
۵٫ استرس‌زاهای واقعی
نوجوانی که در جمع دوستان حاضر می‌شود و تحویلش نمی‌گیرند، نوجوانی که در جمع مسخره‌اش می‌کنند، نوجوانی که به اندازۀ کافی در درس توانایی هوشی ندارد و با این حال در مدرسه‌ای ثبت نام کرده که فشار درسی بالایی وجود دارد و همشاگردی‌های زرنگی در مدرسه دارد، نوجوانی که با مسائل بلوغ بدون آمادگی ذهنی روبه‌رو شده است و از برخی تغییرات، احساس نگرانی و ترس کرده است و…، همۀ این موارد در حکم وقایع استرس‌زایی هستند که نوجوان در حالت عادی و بدون آموزش‌های لازم، نمی‌داند با آنها چگونه برخورد کند و در نتیجه، دچار اضطراب می‌شود. روشن است که پایۀ درمان در این موارد، آموزش مهارت‌های اجتماعی متناسب با موقعیت اضطرابی است.
نکته‌های ارزیابی اضطراب نوجوان
در ارزیابی اضطراب نوجوان خود، به نکته‌های زیر دقت کنید:
سلامت پزشکی: اگر نوجوان تازگی‌ها از جهت جسمی آزمایش نداده و سلامت جسمی او بررسی نشده است و از سویی مشاهده می‌شود که بی‌حال و شل و ول است، احتمال وجود مشکلات پزشکی در او وجود دارد و باید با مشورت پزشک عمومی، برای او آزمایش‌های لازم نوشته شود تا مشکلات احتمالی درمان شود. برای مثال اگر کم‌خونی دارد، نیاز به قرص آهن دارد و اول باید این مشکل را رفع کرد و بعد وارد درمان اضطراب او شد. چون درصدی از اضطراب کودکان و نوجوانان با رفع این مشکل، برطرف می‌شود. یا برای مثال تیروئید پرکار، بیماری‌های پوستی، بیماری‌های قلبی عروقی و آسم، کودکان و نوجوانان را دچار اضطراب می‌کند؛ چرا که نوجوانی که مثلاً مشکل ریوی دارد و در فضای محدود نفسش می‌گیرد، یک مشکل پزشکی دارد که برای درمانش باید به پزشک مراجعه کند.
سلامت ورزشی: کم‌تحرکی می‌تواند زمینه‌ساز اضطراب در نوجوان باشد. در صورتی که نوجوان شما از زنگ ورزش بی‌جهت خوشش نمی‌آید و حاضر نیست فعالیت بدنی مناسب داشته باشد، او را به انجام ورزش مناسب تشویق کنید و اگر لازم شد، با او در این امر همراهی بکنید تا اندازه‌ای از اضطراب‌های او که با این بحث مرتبط است، کاهش پیدا کند.
سلامت تغذیه و خواب: خوراک نامناسب و البته خواب ناکافی، می‌تواند زمینه‌ساز اضطراب در کودک و نوجوان باشد. از این رو، این دو موضوع را نیز در نوجوان همان اول کار و قبل از شروع به درمان اضطراب او، باید چک کرد. روزی هفت الی هشت ساعت خواب و تغذیه با غذاهای سالم -و نه انواع فست‌فودها و میان‌وعده‌های ناسالم- می‌تواند بر سلامت روانی نوجوان شما تأثیر مثبت بگذارد و در نتیجه او را در برابر وقایع استرس‌زا مقاوم کند.
سلامت رابطه: کیفیت رابطه با پدر و مادر و یا افراد دیگری که نوجوان در خانه با آنها زندگی می‌کنند، بسیار مهم است. اگر این رابطه، یک رابطۀ پرتنش باشد، مسلماً برای درمان اضطراب نوجوان باید این رابطه نیز اصلاح شود. هم‌چنین بررسی روابطی که نوجوان مضطرب با دوستان خود دارد نیز مهم است. شاید دوستانی که او دارد، شایستۀ دوستی نیستند و همان‌ها سبب اضطراب نوجوان شده‌اند.
شرایط تحصیلی: یکی از موارد دیگری که قبل از شروع به درمان اضطراب نوجوان باید مورد توجه قرار گیرد، شرایط تحصیلی او است. اینکه آیا در مدرسه‌ای که درس می‌خواند، فضای رقابتی سالم یا ناسالم برقرار است، اینکه آیا مدیر، معاون و معلمان مدرسه تعامل خوب و سازنده‌ای با نوجوان دارند یا خیر، اینکه آیا نوجوان از جهت تمرکزی یا حافظه در درس‌ها مشکل خاصی دارد یا ندارد و… .
ارزیابی با تست: برای ارزیابیِ میزان اضطراب نوجوان، تست‌های عمومی مفیدی وجود دارند که با مراجعه به مراکز مشاوره، می‌توان از آن استفاده کرد. البته برخی از این تست‌ها در اینترنت نیز موجود است. برخی از مهم‌ترین این تست‌ها عبارتند از: آزمون اضطراب کتل، آزمون اضطراب هامیلتون و آزمون اضطراب بک.
شروع درمان
حال که با موارد فوق آشنا شدیم، نوبت آن است که به صورت عملیاتی‌تر در بحث درمان اضطراب نوجوان وارد شویم. به طور کلی می‌توان گفت تکنیک‌های مداخله‌ای برای درمان اضطراب نوجوان، به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) تکنیک‌های رفتاری
خود این تکنیک‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
– غیر از زمان اضطراب، به منظور ظرفیت‌سازی
– زمان بروز اضطراب، به منظور مدیریت
ب) تکنیک‌های شناختی
خود این تکنیک‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
– غیر از زمان اضطراب، به منظور ظرفیت‌سازی
– زمان بروز اضطراب، به منظور مدیریت
در شمارۀ بعد توضیح موارد فوق و راهکارها بیان خواهد شد.
