معلم بهار

مقدمه
و پیداست که بهار امسال چندمین بهار است که بر این کره خاکی گذشته است گرچه می‌‌دانیم که ذهن زمین سرشار از یاد بهار هایی است که هر ساله بر او می‌‌گذرد چرا که تجربه بهار در این مدار همواره تکرار شده است و این تکرار تا قیامت پابرجاست. البته این آمد و شد‌ها مهم نیست مهم این است که ما در کجای بهار ایستاده‌ایم و چند بهار در دلمان گذشته است.

بهار می‌‌آید و می‌‌رود و هر یک از فرزندان زمین از گیاهان و حیوانات و انسان‌ها از این فصل حیات بخش سهمی و حقیقی دارند گل‌ها و سبزه‌ها در این فصل خویش را در کمال حسن و رشد خود می‌‌بینند و به حد اعلی خود را طراوت می‌‌دهند حیوانات از آب و علوفه بهره می‌‌برند و خویش را فربه می‌‌سازند جست و خیز می‌‌کنند و رشد می‌‌کنند.

انسان هم از آن جهت که انسان است، عقلی دارد و فهمی، دلی دارد و احساسات و عواطفی او هم از این فیض عام سهم می‌برد. سهم انسان چیست؟ آیا انسان را لازم نیست که از بهار درس بیاموزد؟ آیا خنده سبز چمن و لبخند شیرین و دلنشین شکوفه‌ها سرود رود‌ها قیام سبز درختان و قرائت بادها نیایش سحرگاهی لاله‌ها و قنوت سرخ شقایق رکوع نرگس و تشهد کوه هایی که محکم بر زمین نشستند حرفی برای گفتن به انسان ندارند.

مدرسه بهار
بهار همچون مدرسه است که مربی آن خالق بی همتای طبیعت است و مخلوقات با همه وسعت شان و با تمام تنوع پدیده‌ها ابزاری برای آموزش و من تو دانش آموزان این مدرسه جمال به راستی بهار را از کدام روزنه نباید به نظاره نشست جز قرآن که به فرموده علی (علیه السلام) ربیع قلوب است و جز از مکتب معصومین که مصداق: کامل السحاب الماطر و الغیث الماطل هستند؟

بهار اوج اعتدال و نشاط طبیعت است و قرآن و اهل بیت بهار جان‌ها و دل‌ها و “جوانى” اوج طراوت و بهار زندگی است. پس بیا و در بهار زندگیت از “بهار طبیعت” درسی بیاموز… که این یعنی بهار در بهار…. با هم گلگشتی در بوستان قرآن و روایات می‌زنیم تا گل هایی از این قبیل را استشمام کنیم؛ باشد که جانمان به عطر بهاریشان اهتزاز یابد.

بهار در قرآن

علاوه بر بهار، “ربیع” را خانه طلا کاری و منقش، شکوفه و گل درخت هم نامیده‌اند. آنچه هست اینکه، معانی و مصادیق این واژه در جمال و زیبایی و طراوت اشتراک دارند.
قرآن به صراحت نامی از بهار نیاورده، اما ده‌ها آیه قرآن به بهار و برکات و جلوه‌ها و آثار آن اشاره‌هایی بدیع و روح بخش دارند. آیاتی که از ابرها، باران، آب‌ها، گیاهان، درختان، میوه‌ها و… دیگر نشانه‌های طبیعی سخن می‌‌گوید، همه در وصف بهار است. شهید مطهری بر این عقیده است که در قرآن صد و پانزده بار و بلکه بیشتر به این موضوع اشاره شده است، برای یک هدف بزرگ، یک درس، یک تعلیم و آموختن یک حکمت.

روش قرآن در معرفی نشانه‌های الهی

قرآن و روایات ” تجدید حیات طبیعت” را آیه ای از آیات الهی می‌‌دانند قرآن کریم به دو روش آیات الهی را ارائه می‌‌کند:

الف) روش شهودی: که ویژه بندگان خاص حضرت دوست می‌‌باشد، مانند آنچه که خداوند از آیات الهی به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ( انعام آیه ۷۵) و بطن آسمان و زمین را بر ابراهیم نمایاندیم.

ب ) روش علمی: که برای عموم مردم است و خداوند متعال به فراخور درک انسان‌ها با آفرینش برخی صحنه‌های عبرت انگیز، حقیقتی را به نمایش می‌‌گذارد مانند آنچه درباره زنده کردن گاو بنی اسرائیل آمده است. (بقره آیه ۷۳) از جمله این روشهای علمی، توجه دادن به رخدادهای طبیعی است، که اتفاق می‌‌افتد و ما معمولا از کنار آن حوادث به راحتی و بدون اندکی تأمل عبور می‌‌کنیم قرآن کریم گاهی با سوگند، زمانی با سرزنش و عتاب و برخی اوقات با تأکیدهای مکرر و یا استفاده از اسلوب استفهام انکاری، اهمیت تأمل و تفکر در نشانه‌های الهی را گوشزد می‌‌کند.

بهار و درس‌های آن در قرآن

اگرچه بهار مدرسه ایست که درس‌های فراوانی دارد، اما قرآن کریم بهار را بهترین بهانه برای یادآوری دو نکته مهم و محوری قرار داده است:

۱ خدا باوری (توحید)

۲ معاد باوری (قیامت)

ترجمه برخی از آیات قرآن در این باره عبارتند از:

۱ـ آن‌ها که در عظمت خالق یکتا و قدرت بیکران او تردید دارند، آنان که در امکان زندگی پس از مرگ شک دارند به بهار بنگرند که چون قیامت است که سال‌های سال در برابر چشمانشان تکرار می‌‌شود.

۲ـ مگر هر سال زمین‌های مرده در برابر چشمان ما زنده نمی‌شوند؟ چه جای تعجب است که انسان‌های مرده پس از سال‌ها جان بگیرند و سر از خاک بردارند ؟!

۳ـ قانون حیات و مرگ همه جا یکسان است. اگر محال باشد که انسان‌ها بعد از مردن و خشک شدن به زندگی برگردند، پس چرا این همه گیاهانی که می‌میرند و می‌‌پوسند و خاک می‌شوند؛ بار دیگر در حیات نوینی پا به عرصه وجود می‌‌نهند؟

۴ـ چرا زمین‌های مرده پس از نزول حیات بخش باران تکان می‌‌خورند و به جنبش و حرکت در می‌‌آیند و لباس زیبای زندگی به تن می‌‌کنند و با روییدن گیاهان و سر برآوردن شکوفه‌ها و خندیدن گلها (که همه نشانه زندگی هستند) شور محشر به پا می‌‌کنند؟ قرآن کریم توجه همه انسان‌ها را به این دو نکته مهم یعنی توحید و معاد جلب کرده است تا ما سهم خویش را فراتر و بالاتر از حیوانات از فصل بهار بگیریم:

۱- و از آسمان آبی پر برکت فرستادیم و بوسیله آن باغ‌ها و دانه هایی را که درو می‌‌کنند. رویاندیم و نخل‌های بلند قامت که میوه‌های متراکم دارند.
همه اینها به منظور روزی دادن به بندگان است و بوسیله باران زمین مرده زنده کردیم آری زنده شدن مردگان نیز همین گونه است. ( ق آیات ۹ تا ۱۱)

۲- او زنده را از مرده خارج می‌‌کند و مرده را از زنده و زمین را بعد از مرگ حیات می‌‌بخشد و به همین شیوه در روز قیامت بر انگیخته می‌‌شوید. (روم ( به ۱۹)

۳- به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می‌‌کند. آن کس (که زمین را زنده کرد) زنده کننده مردگان در قیامت است و او بر همه چیز تواناست. (روم آیه ۵۰)

۴- و زمین را در فصل زمستان خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که باران را بر آن فرو می‌فرستیم به حرکت در می‌‌آید و نمو می‌‌کند و انواع گیاهان زیبا را می‌‌رویاند این به خاطر آنست که بدانید خداوند حق است و مردگان را زنده می‌کند و بر هر چیز تواناست (حج آیات ۵ و ۶)

۵- از آیات او این است که زمین را خشک و خاضع می‌بینی اما هنگامی که آب را می‌‌فرستیم به جنبش در می‌‌آید و نمو می‌‌کند همان کس که آن را زنده کرد مردگان را نیز زنده می‌‌کند و او بر هر چیز تواناست. (فصلت آیه ۳۹)

۶- خداوند آن کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت درآورند ما این ابرها را به سوی زمین مرده می‌‌دانیم و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش زنده می‌کنیم رستاخیز نیز همین گونه است. (فاطر أیه ۹)

۷- او کسی است که بادها را پیشاپیش (باران) رحمتش می‌‌فرستد تا زمانی که ابرهای سنگین بار را بردوش (خود حمل کنند در این هنگام آنها را به سوی سرزمین‌های مرده می‌‌فرستیم و بوسیله آن آب (حیات بخش) نازل می‌‌کنیم و با آن هرگونه میوه‌ای از (خاک تیره) بیرون می‌‌آوریم؛ اینگونه که زمین‌های مرده را زنده کردیم مردگان را در روز قیامت زنده می‌‌کنیم تا مگر متذکر شوید. ( اعراف آیه ۵۷)

۸- خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین را بعد از آنکه مرده بود حیات بخشید در این نشانه روشنی است برای جمعیتی که گوش شنوا دارند. (نحل آیه (۶۵)

۹- و نیز در آمد و شد شب و روز و رزقی که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکرند (جاثیه آیه ۵۰)

۱۰- و از آیات او این است که برق و رعد را به شما نشان می‌‌دهد که هم مایه ترس و هم امید شماست (ترس از صاعقه-امید به نزول) باران و از آسمان آبی فرو می‌‌فرستد که زمین را بعد از مردن زنده می‌کند. در این نشانه‌هایی است برای گروهی که عقل و خرد خود را به کار می‌گیرند (روم آیه ۲۴)

۱۱- آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین را سرسبز و خرم گرداند؟ (حج آیه ۶۳)

۱۲- او کسی است که باران نافع را بعد از آنکه مایوس شدند نازل می‌‌کند و دامنه رحمت خویش را می‌‌گستراند و او ولی و حمید است (شورا آیه ۲۸) و بسیاری آیات دیگر…

چند نکته مهم و آموزنده

۱. آیاتی که به عنوان نمونه در فوق ذکر شد. در کل به سه دسته تقسیم می‌‌شوند:
الف) آیاتی که به توحید (ذات، صفات و افعال خداوند متعال) می‌‌پردازد.
ب) آیاتی که به معاد قیامت هستی اشاره دارند.
ج) آیاتی که به هر دو موضوع پرداخته اند.

۲. در آیاتی که به توحید
به عبارات ذیل باید دقت داشت:

“وهو على کل شی قدیر”، “ان الله هو الحق”، “والله انزل… ” و “هو الذی و هو الولى الحمید”، “ان الله لطیف خبیر”

۳. در آیاتی که به معاد می‌‌پردازد، باید به واژه‌ها و ترکیب‌های زیر دقت نمود “کذلک الخروج” “کذلک تخرجون”، “کذلک النشور”، “انه یحیی الموتى”، “یخرج الحی من المیت”، “ان الله یبعث من فی القبور”، “ان الساعه آیه لا ریب فیها”
نکته : البته “معاد” نیز از آنجا که جلوه تمام و کمال خداوند است به توحید بر می‌‌گردد.

۴. مخاطب آیات هم در آنها مشخص شده است:
“لقوم یسمعون”، “لقوم یعقلون”، “لقوم یتفکرون”، “و ما یتذکر الا من ینیب”.

۵. خود واژه‌های “آیه”، “آیات” و “تذکر” سرشار از اهمیت دادن به مسئله “توحید” و “معاد” هستند و در این باره از کلمات کلیدی می‌‌باشند.

۶. اهداف دیگری که آیات فوق دنبال می‌‌کنند عبارتند از: توجه به انسان کامل و قرآن به عنوان بهار حقیقی تذکرات اخلاقی مثل “حیا”، “چشم پوشی”، “برکت بخش بودن زندگی”، “خدمت به دیگران” و “انفاق”، استفاده بهینه از طبیعت و مواهب طبیعی.

۷. در قرآن به جای بهار از سمبل‌های آن مثل آب، باران، ابر، باد، گیاهان، حرکت زمین، رعد و برق و… استفاده شده است.

8. بهار از منظر قرآن مظهر رحمت، قدرت و حقانیت حق است و گواه حقیقت معاد با این حال برکات فراوان دیگری هم از بهار بیان می‌کند: پاکی و طهارت فرقان (۴۸) – برکت ( ق ۹) – گسترش رحمت (اعراف ۵۷) – رزق الهی ( جائیه ۵) – سرور و شادی ( روم ۴۸) – زندگی (زخرف ۱۱)

۹. سوره‌هایی که بیشترین اشاره را به این برکات و نشانه‌های موجود در فصل بهار کرده اند عبارتند از : روم، نحل و حج.

تماشای بهار در آینه روایات و احادیث

شمیم بهار را در بوستان روایات به خوبی می‌توان احساس کرد. بخشی از روایات احادیثی هستند که در ذیل آیات قرآن و برای شرح برکات و ویژگی‌های این فصل و درس هایی که می‌‌توان از بهار گرفت آمده اند. مانند آنچه در ذیل آخرین آیه از سوره ملک آمده است و عبارات “ماء معین” که یعنی آب گوارا، را به امام زمان (عج) تفسیر کرده.
گروهی دیگر از روایات نیز به صراحت واژه بهار را که در زبان عربی “ربیع” خوانده می‌‌شود، به کار برده‌اند. مثل و آنجا که قرآن را ربیع القلوب می‌‌نامند. رمضان را ربیع القرآن و امام زمان (عج) را که همان انسان کامل است، ربیع الانام گروه سوم از این روایات، انسان‌ها را به تدبر در بهار و عبرت آموزی از درس‌های این فصل فرا می‌‌خواند.
مثلا پیامبر اکرم در جایی فرموده‌اند : اذا رأیتم الربیع فاکثر و اذکر النشور هنگامی که با بهار مواجه شدید، بسیار یاد قیامت کنید. نکته در روایات معصومین (ع) می‌توان بهار را از دو منظر و جلوه به تصویر کشید:
۱) بهار طبیعی (ظاهری): که احیای زندگی موجودات و طبیعت است.

۲) بهار حقیقی (باطنی): که احیای دوباره جان انسان است در روز قیامت و نیز اشاره به مصادیق واقعی بهار مثل قرآن و ماه رمضان و انسان کامل.

بهار طبیعی در روایات
اگر چه روایات بسیاری به ترسیم بدیع و شکوهمند بهار می‌‌پردازند، اما بهترین نمونه‌ها را در کلام مولایمان علی (ع) و از زبان شیوای نهج البلاغه می‌‌آوریم که در خطبه ۱۹ چنین آمده است: پیامبر اکرم (ص) هنگامی که با بهار مواجه می‌‌شوید بسیار یاد قیامت کنید. بدین سان خداوند، کاروانی از ابرهای پی در پی را روان می‌‌سازد تا همچون مادری مهربان، کودک طبیعت را در آغوش گیرد و بادهای سرد جنوبی را بر آن می‌‌دارد که در دوشیدن شیرهاش که همان شبنم باران است، نقش خود را ایفا گرداند. گویی که طبیعت با رگبار ابرها زمین را سیراب می‌‌سازد. بدین سان چون ابرها، زمین را زیر پستان پر باران خویش می‌‌گیرد. اینک این زمین است که با آرامش، گل و گیاه را به نشاط آورده و با پوشاک نرم و فاخری که از شکوفه‌ها به تن می‌کند. گویی به همه می‌بالد و فخر می‌فروشد….

گروهی دیگر از روایات به بیان درس‌های بهار می‌‌پردازد. مولوی حدیثی از پیامبر(ص) را در شعر زیر به زیبایی شرح داده است:

گفت پیغمبر ز سرمای بهار  ***‌  تن مپوشانید یاران، زینهار
زآنکه با جان شما آن می‌کند  ***‌  کان بهاران با درختان می‌کند
لیک بگریزید از سرد خزان  ***‌  کان کندکاو کرد با باغ رزان
پس به تأویل آن بود کانفاس‌ پاک  ***‌  چون بهار است و حیات برگ و تاک
از حدیث اولیا نرم و درشت  ***‌   تن مپوشان زآنکه دینت راست پشت

در بیان حضرت علی (ع) هم در نهج البلاغه می‌‌خوانیم که :

در اول سرما (پائیز) از آن بپرهیزید و در آخر سرما (آغاز بهار) به استقبال آن بروید، زیرا سرمایش با بدن‌ها آن می‌‌کند که با درختان می‌‌کند سرمای اول درختان را می‌‌سوزاند و آخر سرما درختان را می‌‌رویاند.

بهار حقیقی (باطنی) در بوستان روایات:

شکی نیست که تذکر قرآن به بهار طبیعی توجه انسان را به عمق هر پدیده‌ای و باطن هر چیزی جلب می‌‌کند. اما توجه به بهار حقیقی در روایات مستحکم (که تفسیر حقیقی قرآن‌اند) بیشتر به چشم می‌‌خورد.
در روایات ما چنانچه گفتیم، غیر از بهار طبیعت، اوقات و زمان‌ها و حتی انسان کامل و برخی دیگر از پدیده‌ها به عنوان مصادیق ناب و حقیقی بهار معرفی شده‌اند.

* مخلوق برتر : قرآن که ثقل اکبر و مخلوق برتر است، در بیان امیر المؤمنین ربیع القلوب نامیده شده است.

* انسان برتر : پیامبر اکرم (ص) و معصومان، مصادیق بارز بهار حقیقی هستند. چنانچه امام رضا می‌‌فرمایند : ” الامام السحاب الماطر و الغیث الماطل”

* زمان برتر: شب‌های زمستان بلند است و روزهای آن کوتاه، شب‌های بلند آن هنگامه قیام عاشقانه و روزهای کوتاهش زمان روزه عارفانه. از این روست که فرموده اند : ” الشتاء ربیع المؤمن “

* برتری ماه رمضان که آن را بهار بندگی خوانده اند، تنها به روزه نیست بلکه به قرائت و فهم قرآن است و به همین جهت رمضان را ربیع القرآن نامیده اند.
امام زمان (عج)، بهار مردمان و شادابی روزگاران در مکتب قرآن و معصومان (ع) ” او ” را و زمان ظهور و حکومتش را نگاهی دیگر است. در زمان او قیامت صغری به پا می‌‌شود و جهان، نمایی از قیامت کبری را به نظاره می‌‌نشیند.
با او بهشت حیات طیبه و بهار زندگی محقق می‌‌گردد و همه چیز رنگ و بوی بهار می‌‌گیرد. او ربیع الانام است. او بر جایی قدم نمی‌نهد مگر آنکه حال و هوای بهاری را به آنجا عرضه می‌‌کند. در حکومت او از کویرها و خشکی‌ها جایی نیست و همه جای زمین سرشار از طراوت و سرسبزی است.

زمین برای اهل خود، چون عروسی زینت می‌‌بندد و زیبا می‌‌شود و آسمان به برکت او اشک شادی می‌‌بارد و نهرها و چشمه‌ها از درون زمین می‌‌جوشد. این همه از ظواهر است و باطن ظهور او بهار عدالت و بهار اخوت و وحدت و احیای قرآن و سنت و بهار شکوفایی استعدادها و بهار بخشش و مغفرت و نیز بهار عبودیت است. امید آنکه زمستان غیبت او به بهار ظهورش مبدل گردد.