ب. عینی(خارجی، ملموس)
به تصاویری مثل نقاشی، عکس، فیلم و… که قابل مشاهدهی با چشم هستند، تصاویر عینی یا خارجی میگویند. از این نوع تصویر به صورتهای مختلف در تدریس یا سخنرانی و… استفاده میشود.
تکنیکهای اجرایی تصویر عینی
برای اجرا و به کارگیری تصویرهای عینی، از دو تکنیک کلی استفاده میشود.
تکنیک اول
با ابزار مختلف، تصویر مورد نظر را در معرض دید مخاطب میگذارند. در این روش، بسته به ابزار در اختیار مربی، گاهی از تصاویر ثابت استفاده میشود و گاهی از تصاویر متحرک.
استفاده از تصاویر ثابت
- نمایش عکس: در مواقعی مربی تصاویر و عکسهای از قبل تهیه شده را برای انتقال مفاهیم و… به کار میگیرد.
- نمایش پرده: برخی از مربیان برای انتقال مفاهیم و… از پرده و تصاویر حک شده بر آن استفاده میکنند.
- نمایش اسلاید و اورهد: عدهای از مربیان برای انتقال مفاهیم و… از پخش اسلاید یا اورهد بهره میبرند.
- رایانه و اینترنت.
استفاده از تصاویر متحرک
- نمایش فیلم
- نمایش پویا نمایی و انیمیشن
تکنیک دوم
برخی از اوقات، مربیان حرکات دست و چهره را برای انتقال مفاهیم و… به خدمت میگیرند، و با زبان اندام، تصویری از موضوعات مورد نظر در ذهن مخاطبان حک میکنند.
- استفادهی هماهنگ دست و چهره با مفهوم مورد نظر
- اجرای عملی مفهوم
نمونهی اول
پیامبر اکرم(ص) «صَلّوا کَماَ رأَیتمونی اَصلی»
در روزهای آغازین بعثت، زمانی که نماز وجوب پیدا کرد، پیامبر(ص) به طرف بیت المقدس میایستادند و میفرمودند: نماز بخوانید؛ همان طوری که میبینید من نماز بجا میآورم.
نمونهی دوم
«فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا یَبْحَثُ فِی الأرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْأَهَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْأَهَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ» (مائده، ۳۱)
(گفتهاند: چون قابیل، هابیل را که بیست سال داشت، کشت، نمیدانست بدن مردهی برادر را چه کند) پس خداوند کلاغى را برانگیخت که (با منقار و نوک و چنگالهاى خود) زمین را بکاود و در آن گودال بکند (و کلاغ دیگرى را که با هم درآویخته و آن را کشته است، زیر خاک پنهان نماید؛ چنان که عادت و روش کلاغ آن است که چیزهایى را زیر خاک پنهان میکند) تا به او (قابیل) بنمایاند چگونه بدن مردهی برادرش را بپوشاند. (پس چون رفتار کلاغ را با مردهی کلاغ دیگر را دید، از روى تحیّر و سرگردانى) گفت: اى واى (هلاک و تباهى) بر من، آیا (در علم و دانایى) عاجز و ناتوانم از اینکه مانند این کلاغ باشم و تن مردهی برادرم را بپوشانم؟! پس (مردهی برادر را به خاک سپرد و بر کشتن او) از پشیمانان گردید (و پیشیمانیاش براى توبه و بازگشت از گناهى که کرد، نبود تا پذیرفته شود، بلکه براى تحیّر و سرگردانیاش بود.)
پیشنهادها
در زمینهی شیوهی اجرایی برای تقویت مهارت پردازش تصویری، پنج پیشنهاد ارایه میشود.
پیشنهاد اول:
پیشنهاد میشود عزیزانی که قصد توانمندی در این مهارت را دارند، به گامهای عملیاتی ذیل دقت کنند. اگر تازه میخواهید به این مهارت بپردازید، از گام اول شروع کنید. اما برای مربیانی که بهرههایی از این مهارت را دارند، توصیه میشود که بعد از پیدا کردن موقعیت خود در گامهای عملیاتی، گام بعدی را در جهت پیشرفت بردارند.
گام اول: استفاده از تکنیک تمثیل
همان طوری که قبلا بیان شد، تمثلیلات، جملات ساخته شده و نمادینی هستند که در جوامع رواج دارند و تنها برای به کارگیری باید آنها را به خاطر سپرد، و با تسلطی که بر معانی آنها دارید، به موقع در مصادیق مناسب از آنها استفاده کنید.
گام دوم: استفاده از تکنیک تشبیه
همان طور که قبلا ذکر شد، تشبیه دارای صورتهای مختلف است و از صورتهای ساده شروع میشود و به صورتهای پیچیده پایان مییابد. در این مرحله نیز پیشنهاد میشود که مربیان عزیز از صورتهای ساده شروع و با صورتهای پیچیده توانمندی خود را تقویت کنند؛ البته با توجه به این نکته که بعد از توانمندی نسبی در مرحلهی قبل به مرحلهی بعدی بپردازند.
صورت اول: استفاده از تشبیهات قرآنی
صورت دوم: استفاده از تشبیهات زندگی مخاطب
گام سوم: تکنیک ترسیم یا تجسم
این گام از مهارت پردازش تصویری، آخرین و مهمترین گام است و کاملا به قدرت خلاقیت وابسته است؛ چرا که مربی باید از ذهن خلاق خود استفاده کند و تصویری را برای مفاهیم یا… خود طراحی نماید، تا مخاطبان خود را با زوایای مختلف مفهوم مورد نظر آشنا سازد.
پیشنهاد دوم
در صورت تسلط کافی و ورزیدگی، میتوان از این مهارت در قالب داستان و… در زمان شروع تدریس یا سخنرانی و… استفاده کرد، ولی در هر صورت اگر در اواسط کلاس یا سخنرانی و… استفاده شود، تأثیر زیادی دارد.
پیشنهاد سوم
این مهارت علاوه بر میزان تأثیر گذاری نسبتاً بالا، همهی حیطههای انسانی را هم تحت تأثیر قرار میدهد، ولی بیشترین تأثیر را بر حیطهی احساسی مخاطب دارد، به همین دلیل توصیه میشود که در جهت برانگیختن احساسات از این مهارت استفاده شود.
پیشنهاد چهارم
این مهارت از روانی خاص و مقبولیت عمومی برخوردار است، به همین علت برای همهی سنین و همهی سطوح مخاطبان قابل استفاده است؛ از مخاطبان عمومی تا مخاطبان خاص و…
پیشنهاد پنجم
برای تقویت این مهارت، میتوان از منابع ذیل استفاده کرد:
- نهج البلاغه
- قرآن
- آیههای سبز (علی صفایی حائری)
- برداشتهای تربیتی (محمود اکبری)
- تمثیلات (آیت الله حائری شیرازی)
- تمثیلات (محسن قرائتی)
- تشبیهات در آثار شهید مطهری
- مثلهای قرآنی (آیت الله مکارم شیرازی)
- من او (رضا امیرخانی)
- ده روز با ره بر در سیستان (رضا امیرخانی)
- کشتی پهلو گرفته (سید مهدی شجاعی)
- پدر عشق پسر (سید مهدی شجاعی)
- از همدلی تا همراهی (جواد محدثی)
- چشم دل (جواد محدثی)
- دلتنگیهای هویزه (سید نظام مولاهویزه)
کارگاه
کارگاه تمثیل
یکی از بهترین شیوههای انتقال مفاهیم، استفاده از تمثیل است. به نظر میرسد جایگاه و کاربرد تمثیل، گاهی پس از تبیین موضوع است و در رساندن پیام، تمثیل به عنوان حلقهی ارتباطی بین تبیین و نتیجه قرار میگیرد، و گاهی نقش نتیجه را دارد و در مواردی نیز در مطلع سخن به کار میرود.
نمونهی اول
در تبیین آیهی «وَ اِن اَسَأتُم فَلَها…» که بحث از دامنگیر شدن آثار ظلم و گناه است، میتوانیم از ضرب المثل ذیل بهره ببریم:
ظالم پای دیوار خودش را میکند
ظالم همیشه خونه خرابه
نمونهی دوم
در تشریح برخی از عوامل بیماریهای اجتماعی، به افراد سودجو و فرصت طلب برمیخوریم که از موقعیت و جایگاه خود سوء استفاده میکنند. در این موارد این ضرب المثل به کار میرود:
آب را گل آلود میکنه که ماهی بگیره
نمونهی سوم
آفتاب لب بام: کسی که پیر شده و اثرات مرگ در او ظاهر گردیده است.
نمونهی چهارم
عالم بیعمل ماند به زنبور بیعسل
کارگاه تشبیه
نمونهی اول
از جمله تشبیهات ماندگار قرآن، تشبیه دنیا به مزرعه است:
«مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُوْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِن نَصِیبٍ» (شوری، ۲۰)
(پس از آن که بندگان را بر عمل و کار کردن براى آخرت ترغیب و خواهان نموده، میفرماید:) هر که (به عمل و کار خود) کِشتِ (ثواب و پاداش) سراى دیگر را بخواهد، در کِشت (ثواب و پاداش) وى براى نفع و سودش میافزاییم، و هر که کِشت (فایده و سود) دنیا را بخواهد، او را از (بهره) آن دنیا (طبق حکمت و مصلحت) میدهیم، و براى او در آخرت و سراى دیگر نصیب و بهرهاى (ثواب و پاداش) نخواهد بود.
در تکمیل و تبیین این تشبیه، پیامبر اکرم(ص) دنیا را مزرعهی آخرت خواندند، که مفاهیم بلندی میتوان از آن برداشت کرد و با مقایسهی آن دو، به زیبایی و عمق این تشبیه بیشتر پی برد.
پیامبر(ص): «الدّنیا مَزرَعَه الآخره»(۱) | |
شباهتها | |
مزرعههای دنیا | مزرعهی آخرت |
بذر: گندم، جو و… | بذر: نماز، روزه، خمس و… |
شرایط رشد: سلامت بذر، وجود آب و هوای مناسب، نور کافی، خاک آماده و مساعد | شرایط رشد: سلامت روح وجود شناخت کافی از مفاهیم دینی |
بر طرف کردن موانع رشد: موانع زمینی: سنگ، کلوخ، علفهای هرز موانع هوایی: سرما، نداشتن نور کافی | بر طرف کردن موانع رشد: موانع درونی: خودخواهی، غرور، خودبینی، حسد موانع بیرونی: محیط نامناسب، رفیق ناباب |
آفات: حشرات | آفات: غیبت، ناسپاسی، سوء ظن |
کیفیت بخشی: اصلاح، حرس، کود | کیفیت بخشی: محاسبه، مراقبه، اخلاص |
محصول: گندم ز گندم بروید، جو ز جو | محصول: حاصل بذر طاعت و عمل صالح: سعادت حاصل بذر گناه و عصیان: حسرت و ندامت |
نمونهی دوم: مؤمن وکوه
پیامبر(ص): «المُؤمنُ کَالجَبَلِ الرْاسِخ» | |
شباهتها | |
کوه | مؤمن |
کوه، مظهر مقاومت در برابر سیلاب و بادها و طوفانها است و از جا کنده نمیشود. | مؤمن، مظهر مقاومت در برابر حوادث و مشکلات و ناملایمات زندگی است و ایستادگی میکند.(۲) |
کوه ریشهای دارد که میتواند در برابر عوامل مخرب مقاومت کند. | مؤمن، با ایمان ریشهدار خود، میتواند در برابر سختیها پایداری کند؛ ایمانی که ریشه در یقین دارد.(۳) |
کوه منفعت زیادی دارد. | مؤمن کثیر المنفعه است.(۴) |
کوهها به صورت سلسله جبال به هم پیوسته هستند. | مؤمنان همچون یک پیکر هستند.(۵) |
کوه محکم است. | مؤمن از کوه محکمتر است.(۶) |
کوه پناهگاه امنی است. | مردم مؤمن را امین بر جان و مال خود میدانند.(۷) |
کوهها بزرگ و کوچک دارند. | مؤمنان، در ایمان درجات متفاوتی دارند.(۸) |
نمونهی سوم
پیامبر (ص): «المُِؤمن مِرآه المُؤمن»(۹) | |
شباهتها | |
آینه | مؤمن |
آینه به دلیل صاف و صیقلی بودن، عیب را نشان میدهد. | مؤمن در روابط اجتماعی بر اساس صفا و پاکی، عیب برادر خود را میگوید، نه بر اساس کینه و انتقام |
آینه، زشتیها و زیباییها را نشان میدهد. | مؤمن، نقاط قوت و ضعف را نشان میدهد. |
آینه، عیب ما را به همان اندازه که هست، نشان میدهد. | مؤمن عیب را به همان اندازه که هست، نشان میدهد. |
آینه، معایب را روبرو نشان میدهد. | مؤمن پشت سر مؤمن حرف نمیزند. |
آینه، مراعات مقام و شخصیت افراد را نمیکند. | مؤمن، مراعات مقام و شخصیت افراد را نمیکند و گرفتار تهدید و تطمیع نمیشود. |
آینه، زمانی میتواند کارایی داشته باشد که غبار نگرفته باشد. | مؤمن، زمانی میتواند آینه باشد که خودش معیوب نباشد. |
شکستن آینه به دلیل آن که عیب ما را نشان میدهد، خطاست. | آزردن مؤمن حرام است. |
قطعات شکسته شدهی آینه نیز عیب را نشان میدهند. | مؤمن اگر اذیت شود، باز دست از رسالت خود بر نمیدارد. |
با نگاه گذرا، عیوب دیده نمیشوند. | کسی میتواند عیوب خود را ببیند که اهل انتقاد پذیری و عمیق باشد. |
کارگاه ترسیم
برای به تصویر کشیدن مفاهیم و موقعیتها، نقاط اساسی تصویر را به گونهای به هم ارتباط میدهیم، تا تصویر ماندگاری در ذهن مخاطب ترسیم شود.
برای نمونه، انتظار رزمندگان برای حمله در صبحگاهان در متن ذیل ترسیم شده است:
«سپیده از راه رسید، شوریده و غبار آلود، اما فاجعه کجا میتواند قلبهای آکنده از عطش را غافلگیر کند؟
عاشقان همواره در انتظار مرگ خویشند. در انتظار پیغام دوست و چشم به راه گامهای فرشتگان آسمانی. گامهاشان استوار، دستهاشان پر صلابت و سینههاشان حجم شکوهمند ایمان. زرهی از اعتقاد و جهاد بر تن کرده، دندانهای خشم و خروش بر هم فشرده، سلاح موج و طوفان به دست گرفته، تا خورشید در پیشانی بلندشان بتابد و دریا در چشمشان موج زند.»(۱۰)
تمرین
با توجه به این که در آموزش مهارت، نقش اصلی را تمرین و ممارست بر عهده دارد، توصیه میشود تا رسیدن به ورزیدگی مطلوب خود، مهارت مورد نظر را با تمرین و تکرار ادامه دهید.
تمرین تمثیل
تمثیلهای تصویری ذیل گویای کدام مفهوم است؟
- دیو چو بیرون رود، فرشته در آید
- با ماه نشینی ماه شوی، با دیگ نشینی سیاه شوی
- تا تنور گرم است، نان را باید پخت
- تا گل نسوزد، گلاب بیرون نمیآید
تمرین تشبیه
- شباهتهای قابل استفاده در روایت ذیل را بنویسید.
پیامبر(ص): «المُؤمُن فی المَسجِد کَالسّمَک فی الماء» (۱۱)
شباهتها | |
مؤمن | ماهی |
- جدول زیر را تکمیل کنید.
تشبیه زندگی دنیا به زمین فوتبال | |
شباهتها | |
زمین فوتبال | دنیا |
بازیکن | |
توپ | |
داور | |
کمک داور | |
تعویض | |
پاس | |
هند | |
دروازه | |
سرپرست | |
مربیان | |
کاپیتان | |
تماشاگران | |
خط حمله | |
دفاع | |
خطا | |
کارت زرد | |
کارت قرمز | |
پنالتی | |
آفساید | |
استراحت بین دو نیمه | |
بهترین بازیکن | |
نیمهی اول | |
نیمهی دوم | |
یار ذخیره | |
سوت پایان | |
وقت | |
گل |
- شباهتهای موجود در این شعر را بنویسید.
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تمرین ترسیم
با استفاده از کلمات ذیل، هر کدام از نمونهها را در پنج سطر ترسیم کنید.
نمونهی اول
کلاس کوچک، میز، یک صندلی، نیمکت، وایت برد، ماژیک، تخته پاکن، نور آفتاب، هوای بهاری و پنجره.
نمونهی دوم
آب، عطش، موجهای خروشان، شریعه، نخلها، نیزههای دشمن، عمدار کربلا، مشک، چشمان منتظر و بچهها.
نمونهی سوم
ترسیمی از آبی که از مشک عباس(ع) ریخته شد.
پینوشت:
- ارشاد القلوب، ص ۸۹ .
- میزان الحکمه، ح ۱۲۷۱؛ فصلت ۳۰٫
- همان، ح ۱۲۵۹٫
- همان، ح ۱۴۱۰٫
- همان، ح ۱۴۰۳ و ۱۴۴۴٫
- بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۱۶۴٫
- میزان الحکمه، ح ۱۴۳۵ و ۱۴۷۶٫
- همان، ح ۱۳۳۸؛ آل عمران، ۱۶۳٫
- بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۷۰٫
- سیدنظام مولاهویزه، دلتنگیهای هویزه.
- کشف الخفاء، ج۲، ص ۲۰۶٫