نگاهی به عناصر ارتباط یاری‌بخش(۱)
چه عناصری در آموزش و مهارت ارتباط مؤثر، مهم است؟ اگرچه نمی‌توان استعداد ذاتی و سهم ژنتیک را در هنر ارتباط را نادیده گرفت، اصولاً بخش عمده‌ای از مهارت‌ها و هنرهای ارتباط مؤثر، اکتسابی و آموزشی است که با تمرین و پشتکار و مشاهده، مطالعه و تجربه حاصل می‌شود. ارتباط مؤثر نظیر کشاورزی و باغبانی است. برای کاشت، داشت و برداشت میوه و محصول، لازم است شرایط مکانی، اقلیمی، بذر مرغوب، مراقبت‌های انسانی، تقویت زمین، آبیاری متناسب با نیاز، از بین بردن علف‌های هرز و آفات رعایت شود؛ وگرنه به جز خستگی، اتلاف انرژی و وقت، چیز دیگری برداشت نخواهیم کرد.
همان گونه که کشاورز و باغبان برای بهره‌برداری بیشتر، زمین را تقویت می‌کند و علف‌های هرز و آفات را از بین میبرد، برای بهره‌بری بیشتر از ارتباط، شرکت در کلاس‌های مهارت‌های ارتباط و الگوگیری از افراد موفق (مشاهده رفتار عینی، دیدن فیلم و …)، مطالعه و … توصیه می‌شود. البته در ارتباط نیز آشنایی با نکات و مطالعۀ علومی[۱] که از آن یاد شده، مفید است؛ چراکه گفته‌اند: «توانا بود هر که دانا بود»؛ ولی صرف اتکای به آن فایده چندانی در بر ندارد.
کاشتن نهال به تنهایی کافی نیست، بلکه مراقبت مستمر از آنها نیز لازم و ضروری است. در ارتباط هم صرف ایجاد ارتباط نیمی از راه است و مراقبت دائمی از ارتباط ایجادشده بقیه آن. برای داشتن زندگی شیرین، ارزش دارد که زحمت بکشیم و از روابطمان نگهداری و مراقبت کنیم و به‌راحتی خویشان و دوستان را از دست ندهیم؛ زیرا گل بی‌خار خدا است و ارتباط اجتماعی مانند غذا برای ما لازم است.[۲]
نبینی باغبان چون گل بکارد/ چه مایه غم خورد تا گل برآرد
به روز و شب بود بی‌صبر و بی‌خواب/ گهی پیراید او را گه دهد آب
گهی از بهر او خوابش رمیده/ گهی خارش به دست اندر خلیده
به امید آن همه تیمار بیند/ که تا روزی بر و گل بار بیند[۳]
برای چیدن محصولات پربار و شیرین از باغ روابط انسانی در خانواده، محل کار یا تحصیل، باید پانزده عنصر مهم را در ضمن آشنایی با علوم ارتباطی رعایت کنیم که عبارتند از:
- خودشناسی و مخاطب‌شناسی (آشنایی با تحولات، اصول و ابعاد زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی رشد، آشنایی روانشناسی شخصیت، آشنایی با روانشناسی روابط انسانی و اجتماعی، آگاهی از روانشناسی زن و مرد، روانشناسی تفاوت های فردی)؛[۴]
- خداشناسی (خودشناسی مقدمۀ خداشناسی است)؛
- هنر و مهارت هوش هیجانی(هوش هیجانی = هوش درون فردی + هوش بین فردی. هوش هیجان چهار مؤلفه اصلی دارد: الف) شناسایی هیجان‌های خود؛ ب) مدیریت هیجان‌ها با روش توقف ذهنی، تمرین آرام‌سازی خود، تصویرسازی و …؛ ج) شناسایی هیجان‌های دیگران با نگاه به هیجان‌های خود؛ د) بیان و ابراز قاطعانه هیجانات (نه کمرویی، نه پرخاشگری)؛
- زمان و مکان‌شناسی (بافت و زمینه‌شناسی و توجه به مقتضای حال و مقام و مقال)؛
- زبان و واژه‌شناسی (آشنایی با علوم بلاغی معانی، بیان و بدیع؛ آشنایی با علم برنامه‌ریزی عصبی کلامی)؛
- ابزارشناسی (آشنایی با ابزار انتقال پیام دیداری، نوشتاری، شنیداری، گفتاری، لمسی، ترکیبی)؛
- پیام و محتواشناسی (دینی، سیاسی، تربیتی، اخلاقی، پزشکی، اجتماعی، اقتصادی، روان‌شناختی و…)؛
- شیوه تبادل پیام‌شناسی (چهره به چهره، غیر حضوری، واقعی یا مجازی و …)؛
- نیازشناسی (نیازهای زیستی و فیزیکی مانند غذا، خواب، مسکن، پوشاک و جنسی؛ نیازهای ثانویه مانند حرمت خود، نیاز به ایمنی، پیوند اجتماعی، تبادل عاطفی یعنی دوست داشتن و دوست داشته شدن، مقبولیت و تأیید اجتماعی، یافتن فلسفه و معنای زندگی، نیاز به معنویت، نیاز به خودشکوفایی)؛
- ارتباط‌شناسی (آشنایی با انواع ارتباط، ارتباط کلامی و غیر کلامی، زبان بدن)؛
- عوامل معنوی‌شناسی (اثر دعا، گناه، توسل، جن، شیطان، ایمان و عمل نیکو[۵] و …)؛
- فنون‌شناسی (استفاده از فنون یاری‌بخش مانند اصالت، همدلی، پذیرش مثبت نامشروط، مشخص بودن حالات، رازداری)؛
- هدف‌شناسی (افرادی که می خواهند به سفری مهم و معنوی مانند حج بروند با همه خداحافظی می کنند و حلالیت می‌طلبند، ما هم اگر باور کنیم هدف از آفرینش، بندگی خدا است، از خداییم و به سوی او برمی‌گردیم و زمان بازگشتمان مشخص نیست، بسیاری از اختلافات رفع می‌شود)؛
- ارزیابی و پیامدشناسی (مشاهده و ارزیابی ارتباط برای شناسایی آسیب‌ها و قوّت‌ها)؛
- مراقبت‌شناسی (شناسایی آفات، آسیب‌شناسی و آسیب‌زدایی، تمرکز بر اشتراکات و استمرار و حفظ ارتباط ایجادشده).
سعی می‌کنیم در شماره‌های آینده به هر کدام از این مؤلفه‌ها بیشتر بپردازیم .
[۱] . معرفی سه کتاب برای مطالعه بیشتر: ۱٫ آداب معاشرت از دیدگاه معصومین (ع)، محمد بن حسن حر عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی و یعسوب عباسی علی اکبر، نشر بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد؛ ۲٫ هوش هیجانی اثر سید محسن فاطمی، نشر سارگل، تهران؛ ۳٫ کلید طلایی ارتباطات، کریس کول، ترجمه محمدرضا آل یاسین، نشر هامون، تهران؛ ۴٫ انسان در دو جلوه (روانشناسی مرد و زن)، محمد مجد، نشر مکیال، تهران.
[۲] . نیما قربانی، سبک ها و مهارت های ارتباطی، ص ۲۸۳٫
[۳] . فخرالدین اسعد گرگانی، نرم‌افزار درج ۳٫
[۴] . سید محسن فاطمی، هوش هیجانی، ص ۷ و ۵۰٫
[۵] . برای نمونه، قرآن فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا؛ همانا کسانی که ایمان آورده و عمل‌های شایسته کرده‌اند، به زودی خدای رحمان برای آنها دوستی و محبتی قرار می‌دهد». مریم: ۹۶٫
