اشاره
یکی از وظایف مربی قرارگاههای معرفت، گفتوگو با دانشآموزان است. گفتوگو به مهارتهای ارتباطی گوناگونی نیازمند است. در این میان، «پرسشگری»، یکی از مهارتهای اساسی بهشمار میرود. این سلسله نوشتار، دربارهی این مهارت با مربیان سخن میگوید و انواع پرسشهایی را که میتوان در گفتوگو با نوجوانان مطرح کرد، مورد مطالعه قرار میدهد.
گفتار اول: چه پرسشهایی به هدایت نیکوی بحث، کمک میکند؟
انتخاب پرسشهای بجا، فراگیران را بهسوی دستاوردهای عمیقتر و معنادارتری هدایت میکند. واضح نبودن اهداف آموزشی و تربیتی، منشأ تلقیهای نابجا دربارهی آزمونها و پرسشهای کلاسی است. اگر هدف اولیه از آموزش و تربیت خلاق، تقویت اندیشهورزی و تفکر فراگیران باشد، پرسشگری نیز باید بهعنوان ابزاری متناسب با این هدف مورد استفاده قرار گیرد.
مفهوم کلیدیای که میتواند دغدغه، دیدگاه، آسیبشناسی و بالأخره، پیشنهاد ما را در این زمینه طرح نماید، مفهوم پرسشهای «خوش هدایتگر»[۱] است. این نوع پرسش، پرسشی بنیادین است که تشریفات یادگیری را فراهم میکند. در یک برنامهی تربیتی یا دورهی آموزشی فرهنگی، هدف همهی اجزا میتواند پاسخیابی برای پرسشهای هدایتگر باشد و همهی درسها و مطالب در ذیل پاسخهای آن پرسشها مطرح شود.
اکنون برای نشان دادن نقش پرسشهای هدایتگر مثالی میزنیم. فرض کنید شما در حال ارائهی سلسله درسها یا بحثهایی دربارهی تاریخ یونان هستید. یکی از نشانههای موفقیت شما در جایگاه آموزگار این است که دانشآموزان شما بتوانند برای پرسشهایی از این دست -که به خوبی طراحی شدهاند- پاسخهای مناسبی بدهند؛ مثلاً «زندگی خوب برای یونانیان چگونه زندگیای است؟» یا «سنت یونانی در چه افکاری ریشه دارد؟» یا «یونانیان به کجا رسیدند؟». با چنین پرسشهایی، همهی موارد درسی، به استخدام هدفی در میآید که پرسش هدایتگر طرح کرده است.
نتیجهی مثبت دیگری که از این پرسشها به دست میآید، این است که این پرسشها، تمرکز مربی یا هدایتگرِ بحث را بر هدف تدریس یا گفتوگو، افزایش میدهد و فعالیتها را هدفمند میکند. کوتاه سخن آنکه پرسش هدایتگر، به همهی انتظارات ما در روند تربیت و به همهی ارزشیابیها جهت میدهد. انسجام ناشی از این رویه، اصلیترین تضمینکنندهی فهم بیشتر فراگیران است و در حقیقت، هدف اصلی پرسشهای هدایتگر نیز، چیزی جز همین افزایشِ فهم نیست.
پرسشهای هدایتگر همچنین میتوانند به مطالعهی مسائل بومی و حوزههای سنتی روح تازهای ببخشند و دانشآموزان را به تلاشی سخت برای پاسخیابی وادار سازند.
ویژگیهای پرسشهای هدایتگر
هر پرسشی هدایتگر نیست. برای طراحی این پرسشها دانستن ویژگیهای آنها ضروری است.
- پایان باز[۲]
پرسش هدایتگر پایانی باز دارد؛ یعنی موجب جستوجویی دنبالهدار، دربارهی پاسخ میشود. مثلاً این پرسش که «این ایران مال کیه؟»، پرسشی هدایتگر برای هدف بسط فرهنگ ایرانیِ مناسب است؛ چراکه موجب جستار دانستنیهایی دربارهی ایران، با رویکردی متناسب با این پرسش میشود و از این طریق پهنای وسیع و فزایندهای برای گفتوگو فراهم میگردد.
- بدون قضاوت بودن (تعلیق) [۳]
پرسش هدایتگر در دل خود قضاوتی ندارد، ولی در عین حال، پاسخدهی به آن، به سطح بالایی از فعالیتهای شناختی، از قبیل بسط یک توصیف (شرح الگو یا مدل) و ارزیابی و قضاوت نیازمند است. در مجموع، این پرسشها مشوّق اندیشیدن هستند؛ چراکه فراگیر برای پاسخ به آنها، به پرسشهای بیشتری میرسد.
«این ایران مال کیه؟»، «چه کسی نجات پیدا می کنه؟»، «پول به کجا میره؟»، «آشغال چیه؟» و «چه وقت قوانین منصفانهاند؟». اینها پرسشهای مهمی است که دانشآموز یا فراگیرنده بایستی پاسخی برای آنها داشته باشند.
- ۴. ایجاز[۶]
ایجاز بهمعنای در بر داشتن کلماتی اندک و رساست؛ البته برخی مواقع، پرسشهای طولانی نیز گزینههای مناسبی برای پرسشهای هدایتگر هستند، ولی غالباً به دیگر ویژگیهای پرسش هدایتگر خدشه وارد میکنند. در پرسشهای طولانی، نیروی عاطفی و اندیشهپردازی، پایان باز و تعلیق در قضاوت، کاهش مییابد.
ادامه دارد … .
[۱] Good guiding questions.
[۲] Open-ended.
[۳] Nonjudgmental.
[۴] Intellectual-bite.
[۵] Emotive force .
[۶] Succinct.