تعریف و ابعاد گوناگون «تربیت اسلامی»
تعریف تربیت
معنی دقیق تربیت که معادل «پرورش» در فارسی است، به عملی اطلاق میشود که تواناییهای نهفتۀ یک چیز یا یک شخص را از قوه به فعل آورد؛ مثلاً نطفۀ انسانی بالفعل نطفهای بیش نیست، ولی بالقوه انسانی دارای پا، سر، دست، کمر و… است و انتقال آن از شکل نطفه به شکل تکامل یافتۀ انسانیاش، نیازمند دورهای زمانی است که در طی آن، تغذیۀ مستمر و بدون مانع صورت گیرد و پرورش یابد.
تربیت انسانی
تربیت در مورد انسان، عبارت از این است که با کوشش و تلاشهای سنجیده، برنامهدار و مستمر، شخص را که مجموعهای از خامیها و کاستیها است و جز مجموعهای از استعداد نهفته چیز دیگری ندارد، از رکود و سقوط بیرون آورد و وارد مسیری کند که تواناییهایش را به کار اندازد و رشد دهد و همزمان با آن، موانع رشد را که در وی نهفته است، از وی بزداید؛ دقیقاً مانند مواد خامی که میتوان آن را به بهترین یا به بدترین شکلی درآورد.
تربیت اسلامی
برای آشنایی بهتر با مفهوم تربیت اسلامی، باید نخست دید که انسان از نظر «اسلام» چگونه موجودی است و برای چه هدفی آفریده شده است؟ تا هر تلاشی را که برای تحقق آن هدف مؤثر باشد، تلاشی تربیتی بنامیم.
انسان از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام، انسان اشرف مخلوقات است و شایستگی دارد که فرشتگان الهی برایش سجده و بر این منزلت اعتراف کنند. وی علاوه بر دسترسی به امکانات طبیعت و آفاق هستی، به نیروهای برتری مجهز شده که به او توانایی انجام کارها و طرحها و نوآوریها را داده و برای اختراعات و ابتکارات، استعدادهای بینظیری به او بخشیده است. همچنین جمع کردن این همه استعداد جسمی، ذهنی و روحی در یک جا، او را موجود منحصر بهفردی کرده است که در جهان هستی جایگاه والایش را از دور نمایان میسازد.
البته باید توجه داشت که هدف از آفرینش وی، آن است که پروردگار بزرگ را با صفات شایستهای بشناسد و وظایف خویش را در برابر او دریابد و آن وظایف را به نیکوترین وجه عملی نماید.
وظایف انسان و چگونگی عمل به آنها
این وظایف، ابعاد و اشکال مختلفی دارد. بخشی از آنها اعمالی است که جنبۀ ستایشی و پرستش خالص دارد که امروزه اصطلاحاً «عبادات» نامیده میشود. بخشی دیگر به کسب و کار و نحوۀ زندگی انسان ارتباط دارد تا مشکلاتش را برطرف سازد و از موانع گوناگونی که در راهش سر برمیآورند، عبور کند و در پیمودن مسیر زندگی گرفتار ناتوانیها و ناکامیها نگردد. بخش دیگر هم به طرز رفتارش با همنوعان تعلق دارد که امور اخلاقی و حقوقی خوانده میشود و زندگی سعادتمندانهاش در زمین به رعایت کردن این احکام و دستورات بستگی زیادی دارد.
اولین قدمی که انسان برای انجام دادن این تکالیف نیاز دارد، فراگیری علم و دانش است که برای دست یافتن به آن، علاوه بر داشتن هوش و ادراک، زمینههای فراوانی در جهان پیرامون انسان نیز وجود دارد که میدان مناسبی برای شکوفایی آن استعدادها و تواناییهای درونی اوست.
تلاش جدی و مستمر در پرتو آموختهها و استعدادها و پایبندی صحیح به موازین و مقررات و کوشش خستگیناپذیر در راستای رسیدن به خواستههای مادی و معنوی، از دیگر نیازمندیهای او در جهت ادای وظیفه است.
نیازهای انسان
نیازهای انسان بر دو نوع است:
- نیازهای مادی: مهمترین خواستههای مادی او تسخیر طبیعت و استفادۀ درست از منابع آن و تهیۀ اسباب و امکاناتی است که موجب تسهیلاتی در بالا بردن سطح زندگی میشود؛
- نیازهای معنوی: نیازهایی است که در عمق وجودش جای دارد و در رأس همۀ آنها میتوان تحقق بخشیدن به فضایلی از قبیل عدالت، اخوت، ایثار، خیرخواهی و… را نام برد.
هرگاه انسان بتواند در این مسیر بهدرستی گام بردارد و بدون وقفه و رکود به حرکتش ادامه دهد و خواستههای مادی و معنوی حقیقیاش را جامۀ عمل بپوشاند و همچنین در انجام وظیفه به موفقیت و سربلندی دست یابد، شایستگی مییابد که او را خلیفۀ خدا در روی زمین بخوانند و برترین آفریدۀ پروردگار بهشمار آید. اما اسلام بر این موضوع نیز تأکید دارد که رسیدن به چنین منزلتی به آسانی فراهم نمیشود و تحقق بخشیدن به این هدف، آرزویی شیرین است؛ ولی مشکلات و سختیهایی در راه است که عدهای را در آغاز راه و جمعی دیگر را در نیمههای آن وادار به عقبگردی زیانبار و دردآور میسازد.
توجه به این حقیقت است که ضرورت و اهمیت تربیت را آشکار میسازد و نشان میدهد که هیچ انسانی بدون تربیت اصیل و درست اسلامی، نمیتواند راهی برای نجات، ترقی و اعتلای معنوی در پیش داشته باشد.
پس تربیت اسلامی عبارت است از پرورش مستمر و بدون وقفه که صفات شایسته را در انسان پدیدار سازد و رذایل را از وی بزداید، تا از این طریق به درجهای برسد که بهحق سزاوار کسب مقام خلافت الهی باشد.
دو ویژگی تربیت اسلامی
اولین ویژگی مهم این گونه تربیت، این است که پایهها و اصول کلی آن را نه فکر و تجربۀ بشر، بلکه تعالیم آسمانی وضع میکند و از رهنمودهای الهی الهام میگیرد؛ چرا که آنچه از ذهن انسانها تراوش مییابد، به هر اندازه از پختگی هم که برسد، به هیچ وجه نمیتواند با تعالیمی برابری کند که از عالم بالا فرود آمده است و رنگ و نشان کاستیهای بشری در آن قابل مشاهده نیست. با توجه به این ویژگی و نبودن آن در دیگر نظامهای تربیتی است که ما معتقدیم بشر، راهی بهسوی تکامل نهایی نخواهد گشود، مگر آنکه به این نظام روی آورد و از این برنامه پیروی نماید.
دومین ویژگی آن، کامل و همهجانبه بودن است، زیرا به همان گونه که ساختار ظاهری انسان از اجزا و اعضای مختلف بهوجود آمده، ساختار کلّی شخصیت وی نیز از ابعاد مختلف تشکیل شده است، و باز به همان گونه که در پرورش سالم و مطلوب وی باید همۀ اجزا و اعضای وجودش یکسان و هماهنگ و بدون استثنا شرکت داشته باشد – تا هماهنگی دقیق میانشان در زمینۀ رشد حفظ شود – در پرورش و رشد کلّی شخصیت وی نیز حفظ این برابری ضروری و حیاتی است.
ابعاد تربیت اسلامی
- تربیت عقیدتی
اولین موضوع تربیتی که اسلام اهمیت ویژهای برای آن قائل است و همۀ مراحل دیگر تربیتی را بر آن بنا نهاده، تربیت عقیدتی است.
بهطور فشرده، تربیت عقیدتی عبارت از این است که انسان پیدایش خود و دیگران را بیهوده نداند؛ تحولات جهان هستی را به عوامل موهوم نسبت ندهد، بلکه قوانین معقولی را بر جهان حاکم بداند و حکمت الهی را در آفرینش هستی و تحولات آن مشاهده کند؛ قدرت الهی را در آفاق عالم جلوهگر بیابد و اگر هراسی به دل راه میدهد، تنها از او باشد؛ اگر به کسی دل میبندد و امیدوار میشود، تنها به او باشد و اگر از کسی فرمان میبرد، تنها از فرمانروای بزرگ هستی باشد و بس. تا فردی بدین درجه از آگاهی و یقین نرسیده باشد، تربیتش ناقص و نارساست و واداشتن وی به هر برنامۀ دیگر تربیتی، کاری غلط و بیهوده است.
- تربیت فکری
تربیت فکری هر چند در رتبۀ پایینتر از تربیت عقیدتی است، اما چنان اهمیتی دارد که باید همانند اصلی مستقل بدان نگریست.
انسان مسلمان ـ بخواهد یا نخواهد ـ ناگزیر است، دربارۀ بسیاری از تحولات سیاسی و اجتماعی، دیدگاهی شفاف و موضعی آشکار داشته باشد؛ دیدگاهی که بیانگر اعتقادات دینی و شخصیت اسلامی اوست و نشان میدهد که اندیشهاش از سرچشمهای مشخص و معروف سیراب میشود. انسان مسلمان لازم است در تربیت اسلامی آشنایی درست و کاملی با موازین و دستورات اسلامی داشته باشد، تا دیدگاهش تحت تأثیر نگرشهای مکاتب بیگانه و طرز فکر متفکران بیگانه قرار نگیرد.
همچنین وی ناگزیر است دربارۀ بسیاری از گروهها که در عصر حاضر یا گذشته وجود داشتهاند و نیز بسیاری از شخصیتهای دیروز و امروز، و حتی بسیاری از فراز و نشیبهایی که جوامع انسانی با آن روبرو میشوند، بر اساس اصول فکریاش داوری کند و موضعگیریهایش متناسب با طرز تفکر دینیاش باشد.
در صورتی که به این بخش از تربیت فرد مسلمان توجه لازم مبذول نشود، تربیتش گرفتار کاستی و نقصی نازدودنی خواهد شد و موضعگیریهایش همراه با خامیها و لغزشهای متعدد خواهد بود.
- تربیت روحی
سومین بعد از ابعاد تربیت اسلامی، تربیت روحی انسان است، تا همگام با رشد تفکر و استحکام عقیده، پیوند وی با جهان غیب و بهویژه آفریدگار بزرگ عملاً برقرار شود. بهترین راه تربیت روحی از نظر اسلام و بلکه یگانه راه آن، ادای درست و منظم یک سلسله اعمال خاص است که امروزه بهنام عبادات میشناسیم.
مکلف بودن انسان به انجام این عبادات، امتحان جاری و مستمری است که او را وظیفهشناس و جدی به بار میآورد و آزمایش روشنی برای نشان دادن میزان اطاعت و فرمانبرداری و فریادخواهی از خداوند یکتا است.
انواع عبادات
الف. اعمالی که از نظر فقها پی بردن به حکمت و مصلحت نهفته در آنها برای عقل انسانی مبهم و دشوار نیست. اینگونه اعمال از نظر فقهی عبادت نام ندارد، ولی از نظر ارزش شرعی و پاداش اخروی، همسطح عبادات اصطلاحی است؛ مثل معاملۀ حلال، نفقۀ خانواده، فراگیری علم، نصیحت و اصلاح دیگران و…
ب. اعمالی که رمز بندگی و پرستش به شمار میرود و به تعبیر امروزی، حالت رمزی و نمادین دارد و پی بردن به فواید تفصیلی آن در توان عقل انسانی نیست؛ هر چند آثار و فواید کلی آن از دید عقل پنهان نمیماند.
در این مورد میتوان مثال نماز را در نظر گرفت. فلسفۀ کلّی آن در قرآن و سنّت آمده است؛ دوری از فحشا و منکر و زمینهسازی برای یاد خدا و برقراری ارتباط با او که بیان شده، برای انسان قابل درک است، ولی انتخاب پنج وقت معین و تعیین رکعتهای مشخص برای هر وقت و انجام آن به شکلی خاص، بنا بر دلیل عقلی نیست و علم به حکمت این تفصیلات و توضیحات، آشکارا غیر ممکن است.
در تربیت روحی، تکیه بر انجام مرتّب اعمالی است که به دستۀ دوم تعلق دارد و از نظر شرعی شعائر یا علائم بندگی و پرستش خداوند جلّ جلاله قـلمداد شده است.
مهمترین عبادات اسلامی عبارت است از نمازهای واجب و مستحب، روزۀ واجب و مستحب، زکات و صدقات مستحب، حج، تلاوت قرآن مجید، استغفار، درود بر پیامبر۶ و خواندن دعاهای مأثوره که شامل اذکار و اورادی است که پیامبر۶ به عمل به آنها اهمیت میدادند.
مرحلۀ اساسی در تربیت اسلامی، این است که انسان مسلمان از طریق عبادات و ادای آنها، همراه با آدابی که شریعت نشان داده است، بتواند از جهان ماده فاصله گرفته و با روحش به سوی عالم پاک و ملکوت اعلی اوج گیرد.
- تربیت اخلاقی
تربیت اخلاقی، یکی از ارکان مهم تربیت اسلامی به شمار میرود و مسلمانیِ شخص مسلمان در گرو عنایت و توجه به موازینی است که اسلام در زمینۀ اخلاق و رفتار وضع نموده است.
در تعالیم اسلام، فضایلی از قبیل صدق، امانت، وفای به عهد، جود و… مورد ستایش قرار گرفته و با تأکید از انسان مسلمان خواسته شده است که به آنها پایبندی نشان دهد، تا زندگی دنیا و آخرتش مظهر خوبی و خوشرفتاری همراه با سعادت و کامیابی و زیبایی باشد؛ همچنان که از رذایلی مانند ترس، بخل، حسد، دورویی و… بهشدت نهی گردیده و گذشته از نتایج زیانبار دنیویِ اینگونه صفات و رفتارها، به کرّات گفته شده است که نجات اخروی بدون رهایی و پیراستن خویش از چنین اخلاق و عادات ناستودهای ممکن نیست.
تأکید اسلام در این زمینه بر این است که انسان مسلمان باید تا آنجا بر این موازین استوار بماند که هر یک از صفات پسندیده در وی به صفتی راسخ و ملکه تبدیل شود و بههمان ترتیب، دوری و نفرت از آن رذایل در اعماق جانش جای گیرد و هر صفتی که از شعبههای کفر و فسوق و عصیان است، در نظرش منفور و زشت جلوه کند؛ چنانکه در این آیه به صفات صحابۀ کرام اشاره شده است:
«ولکنّ اللهَ حَبَّبَ اِلَیکُمُ الایمانَ و زَیَّنَهُ فِی قُلوبِکُمْ و کَرَّهَ اِلَیکُمْ الکُفْرَ و الفُسوقَ و العِصیانَ اُولئکَ هُمُ الرَّاشِدونَ؛[۱] و بدانید رسول خدا در میان شماست؛ هرگاه در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، به مشقّت خواهید افتاد؛ ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زینت بخشیده، و (به عکس) کفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است؛ کسانی که دارای این صفاتند هدایت یافتگانند.»
ادعای تربیت اسلامی بدون اعتنای جدی و اهتمام اساسی به این تعالیم و احیای مجدد آنها در سرزمینهای مسلماننشین، گزافهای بیش نیست و دعوت دیگران به اسلام تا روزی که این ارزشها در میان مسلمانان تحقق نیابد و این رذایل ریشهکن نگردد، جز حسرت و دریغ نتیجهای نخواهد داشت.
- تربیت جهادی
مهمترین تفاوت انسان مسلمان با پیروان دیگر ادیان، رسالت سنگینی است که در زمینۀ اصلاح جامعۀ انسانی و مبارزه با مفاسد گوناگون، بر عهده دارد. اینگونه امور را میتوان تحت عنوان کلی «تربیت جهادی» قرار داد؛ البته جهاد به معنای عام کلمه، که شامل هرگونه تلاش جدی در راستای تحقق اهداف دینی و آرمانهای اعتقادی باشد.
انسان مسلمان در انجام رسالت اسلامیاش نیازمند آن است که برخی از عادات و رفتارهایش را کنار بگذارد و خویشتن را به بعضی از عادات و خصلتهای دیگر پایبند سازد (مانند منظم بودن در امور زندگی، استفادۀ درست از اوقات و جدی بودن در انجام کارها)؛ زیرا تا چنین تغییری در رفتار و عاداتش ایجاد نکند، موفقیت شایستهای در زمینۀ خدمت به دین و تحقّق مسئولیتهای دینیاش بهدست نخواهد آورد.
در حقیقت، تربیت جهادی از همین تغییر عادات شروع میشود و انسان مسلمان را برای کمر بستن به کارهای مهمتر و دشوارتر آماده میسازد.
گذشته از این، آمادگیهای جسمی از قبیل نگهداری تن سالم، رعایت توصیههای بهداشتی، انجام تمرینات ورزشی و دیگر اموری که به قوّت بدنی انسان مسلمان میانجامد و وی را برای تحمل مشکلات و رویارویی با ناملایمات زندگی آماده میسازد، قسمتی دیگر از تربیت جهادی است و این فرمودۀ پیامبر۶ در این مورد کافی است که:
«إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَشَدُّ مِنْ زُبَرِ الْحَدِید؛[۲] مسلمان توانا، بهتر و دوستداشتنیتر است در نزد خدا از مسلمان ناتوان، و در هر یک خیری هست.»
به دنبال اینها، نوبت به آموزش فنون جنگی و خصوصاً استفاده از تسلیحات پیشرفتۀ امروزی و آشنایی با تجهیزات جنگی و پیشرفتهایی میرسد که دشمنان اسلام کسب کردهاند و تحولاتی که در این بخش به وجود آمده است، تا آگاهیهای لازم را در این مورد بهدست آورد و بتواند در هنگام ضرورت وارد عرصههای جهاد مسلّحانه شود و با نشان دادن شجاعت شایسته، سنگر جهاد و نبرد اسلامی را گرم نگه دارد. بیتوجهی مسلمان به این بخش از تربیت اسلامی، ضعفی آشکار است که پیآمدهای ناگوار آن قابل درک است.
پینوشت:
[۲] . بحار الانوار، ج ۶۷، ص ۱۷۸٫