مقدمه
همان‌گونه که می‌دانید، دهه‌ی چهارم انقلاب اسلامی از سوی رهبر معظم انقلاب دهه‌ی چهارم انقلاب اسلامی به نام دهه عدالت و پیشرفت نامیده شده است و ایشان در بیانات متعدد به تبیین این مسأله‌ی خطیر پرداخته و اهمیت پرداختن به آن را چند برابر ساخته‌اند. ایشان همچنین در بیانات ابتدای سال نو در جوار آستان قدس رضوی نیز با تبیین این مسأله که یکی از لوازم ایجاد پیشرفت به همراه عدالت، مبارزه با اسراف و حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف است، به تبیین اصلاح الگوی مصرف پرداختند.
در این مقاله به رابطه‌ی عدالت و پیشرفت و مقوله‌ی اصلاح الگوی مصرف پرداخته، چگونگی حرکت به سوی عدالت و پیشرفت بررسی خواهد شد.
از آن جایی که این مسأله از سوی مقام معظم رهبری طرح و تبیین شده، لازم است در لابه‌لای این مقاله، بیانات معظم له مورد بررسی قرار گیرد و از دیدگاه ایشان مسأله تبیین و پردازش شود.
- دلیل نام‌گذاری این دهه به عدالت و پیشرفت
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی ابتدای سال ۱۳۸۸ در جوار حرم ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع)، دلیل نام‌گذاری دهه‌ی چهارم به دهه‌ی عدالت و پیشرفت و وجه تمایز آن را با دهه‌های گذشته این گونه تبیین نمود‌اند:
«تمایز این دهه با دهه‌های گذشته در آمادگی بسیار وسیع و عظیمی است که در کشور عزیزمان برای پیشرفت و عدالت به وجود آمده است. این آمادگی‌ها به ملّت بزرگ و مصمم ما اجازه می‌دهد در این زمینه یک جهش و یک گام بلند نشان دهد.» (۱)
ایشان همچنین در ادامه، عوامل مؤثر در این آمادگی را چند مورد بیان می‌فرمایند که بدین ترتیب می‌باشد:
- حضور بانشاط نسل جوان و تحصیل کرده و در عرصه‌های تولید علم و جنبش نرم‌افزاری،
- تجربیات نخبگان و مسؤولان کشور در مواجهه با مشکلات گوناگون در ۳۰ سال گذشته،
- زیر ساخت‌های عظیم علمی و تحقیقاتی کشور. (۲)
حال که کشور آمادگی همه جانبه در راستای جهش بلند به سوی عدالت و پیشرفت را دارد طبیعی است که از سوی رهبری انقلاب این خواسته از مردم و مسؤولان صورت می‌گیرد، تا همان گونه که در چشم‌انداز بیست ساله‌ی نظام به آن اشاره شده، ایران در ده سال آینده قله‌های سربلندی و پیشرفت همه جانبه را فتح کند و در رأس کشورهای منطقه از لحاظ پیشرفت و توسعه‌ی همه جانبه قرار گیرد.
- مفهوم عدالت و پیشرفت
عدالت از ماده‌ی عدل است و عدل را این گونه معنا می‌کنند: «قرار دادن هر چیز در جای خود». (۳)
البته کلمه‌ی عدالت در فرهنگ لغت به معنای «دادگری و انصاف» (۴) آمده است.
پیشرفت هم در فرهنگ لغت به معنای «ترقی کردن و ارتقا» آمده است.
اما آنچه که مهم می‌باشد، معنا و مفهوم این دو کلمه از زبان رهبر معظم انقلاب است، که در بیان این دو کلمه‌ی این گونه می‌فرمایند:
«مقصود از پیشرفت، پیشرفت همه جانبه است. از همهی ابعاد در کشور باید پیشرفت ایجاد شود.» (۵)
سپس ایشان بعضی از ابعاد را نام می‌برند، که این گونه می‌باشد:
- پیشرفت در تولید ثروت ملی
- پیشرفت در دانش و فناوری
- پیشرفت در اقتدار ملی و عزت بین‌المللی
- پیشرفت در اخلاق و معنویت
- پیشرفت در امنیت اخلاقی و اجتماعی کشور
- پیشرفت در ارتقای بهره‌وری
- پیشرفت در رشد سیاسی
- پیشرفت در وحدت و انسجام ملی
- پیشرفت در رفاه عمومی
- پیشرفت در مسؤولیت‌پذیری و عزم و اراده‌ی ملّی
- و …
ایشان همچنین به تبیین مفهوم عدالت پرداخته، و می‌فرمایند:
«عدالت، یک واژه‌ی بسیار عمیق و وسیعی است. به نظر ما عدالت کاهش فاصلهی طبقاتی است؛ کاهش فاصلهی جغرافیایی است. هم فاصله جغرافیایی باید برداشته شود، هم برابری در استفاده از امکانات و فرصت‌ها باید به وجود بیاید.» (۷)
یکی از مصادیق عدالت را نیز مبارزه با فساد مالی و اقتصادی اعلام نموده، خاطر نشان کردند که من سال‌هاست این مسأله را بیان کرده و می‌کنم، ولی آن‌ها چنان که باید، انجام نشده است.
- چرا «عدالت و پیشرفت»؟
یکی از نکات بسیار مهم در نام‌گذاری دهه‌ی چهارم، همراهی نام‌های عدالت و پیشرفت است. عدالت و پیشرفت چه تناسبی با یکدیگر دارند که رهبر معظم انقلاب این دو نام را در کنار یکدیگر آورده‌اند؟ به نظر می‌رسد که کنار هم گذاشتن یک سری از بیانات معظم‌له، این موضوع را کاملاً مشخص می‌کند.
الف. پیشرفت به معنای توسعه از دیدگاه غرب نیست
«ما وقتی می‌گوییم پیشرفت، نباید توسعه به مفهوم رایج غربی تداعی بشود. ممکن است وجوه مشترکی داشته باشد، اما در نظام واژگانی ما کلمه‌ی پیشرفت معنای خاص خودش را دارد، که با توسعه در نظام واژگانی غرب نبایستی اشتباه شود.» (۸)
ب. پیشرفت برای همهی کشورها و همه جوامع عالم یک الگوی واحد ندارد
«پیشرفت یک معنای مطلق ندارد. شرایط گوناگون ـ شرایط تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، طبیعی، انسانی، زمانی و مکانی ـ در ایجاد مدل‌های پیشرفت اثر می‌گذارد.
ممکن است یک مدل پیشرفت برای فلان کشور مدل مطلوب باشد، برای دیگری خیر. ما باید دنبال مدل بومی خودمان بگردیم.» (۹)
ج. مبانی معرفتی عاملد مؤثر در مدل پیشرفت
«در هر جامعه و ملّتی، مبانی معرفتی، مبانی فلسفی و مبانی اخلاقی به ما می‌گوید چه نوع پیشرفتی مطلوب است و چه نوع پیشرفتی نامطلوب.» (۱۰)
قطعاً در جامعه‌ای که پول محور است یا اقتصادش سود محور است، مدل توسعه‌ی آن با مدل توسعه‌ی جامعه‌ای که انسانیت و دین و عدالت محور است، تفاوت ریشه‌ای دارد. البته نقاط اشتراک خوبی نیز وجود دارد که می‌تواند روح خطرپذیری، ابتکار، اقدام و انضباط را در نظر گرفت، که اگر جامعه‌ای آن را نداشته باشد، پیشرفت نخواهد کرد.
د. نظر اسلام در مورد پیشرفت
در این زمینه بررسی دو نکته الزامی است:
نکته‌ی اول: نگاه دو جانبه‌ی اسلام به انسان
اسلام انسان را تک ساحتی نمی‌داند، که فقط برای دنیای آن یا فقط برای آخرت آن برنامه‌ریزی پیشرفت داشته باشد. مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:
«اسلام، انسان را یک موجود دو ساحتی می‌داند؛ دارای دنیا و آخرت. این پایه‌ی همه مطالبی است که در باب پیشرفت باید در نظر گرفته شود.» (۱۱)
بر این اساس، این مدل پیشرفت با مدلی که انسان را تک ساحتی می‌داند، کاملاً تفاوت دارد.
نکته‌ی دوم: محوریت عدالت در پیشرفت
در مدل‌های توسعه‌ی غربی، اگر تولید ناخالص ملی کشوری بالا رود، آن کشور توسعه یافته است، اگر چه در خیابان‌های آن و در مناطقی از آن کشور هنوز هم تعدادی کارتن خواب و بیچاره و بدبخت زندگی کنند. اما در مدل توسعه‌ی اسلامی چگونگی تقسیم این سرمایه نیز بسیار مهم و است، لذا عدالت در پیشرفت از نظر اسلام بسیار ضروری است و پیشرفت بدون عدالت از دیدگاه اسلام مورد قبول واقع نمی‌شود.
ایشان در این باره می‌فرمایند:
«نه عدالت بدون پیشرفت مطلوب است، نه پیشرفت بدون عدالت. عدالت بدون پیشرفت یعنی برابری در عقب ماندگی و فقر، و پیشرفت بدون عدالت یعنی فاصلهی طبقاتی و ما این را نمی‌خواهیم.» (۱۲)
می‌توان این گونه برداشت کرد که متخصصان و علما و دانشمندان ما در طراحی مدل و الگوی پیشرفت اسلامی، ناچار به در نظر گرفتن مفهوم بلندی به نام عدالت هستند؛ چرا که اگر عدالت در مدل توسعه نباشد، نمی‌توان آن را مدل پیشرفت اسلامی دانست. عدالت، علاوه بر این که باید در کاهش فاصلهی طبقاتی و برابری در استفاده از امکانات و فرصت‌ها وجود داشته باشد، در نوع نگرش به پیشرفت و در نظر گرفتن همهی جوانب آن نیز مبرم و ضروری است.
از طرف دیگر، عدالت به همراه پیشرفت، عزم و اراده‌ی ملی را در این راستا تقویت کرده و می‌توان تسریع در حرکت به سمت پیشرفت را در کشور شاهد بود.
- الزامات تحقق عدالت و پیشرفت
برای تحقق پیشرفت و عدالت، الزاماتی وجود دارد که می‌توان به چند مورد آن اشاره کرد:
الف. تبدیل شدن عدالت و پیشرفت به گفتمان ملّی دهه‌ی چهارم
مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:
«ما می‌خواهیم مسأله پیشرفت و عدالت در دهه‌ی چهارم به یک گفتمان ملی تبدیل شود.» (۱۳) اگر خواسته باشیم این مسأله تحقق یابد، همهی مردم، نخبگان و مسؤولان باید عزم خود را در این زمینه جزم نمایند. و دانشمندان و فرهنگیان باید به تولید علم و تبیین پیشرفت و عدالت بپردازند؛ مسؤولان در برنامه‌ریزی‌های کلان خود این مسأله را مد نظر قرار دهند و مطابق آن عمل کنند، مردم نیز در مقام طلب بر آمده و این را از مسؤولان و دست‌اندرکاران نظام مطالبه کنند، که این نتیجه‌ی تبدیل شدن این مسأله به گفتمان ملّی است.
ب. هر الگوی پیشرفتی بایستی تضمین کننده‌ی استقلال کشور باشد
معظم‌له در این باره نیز چنین فرموده‌اند:
«هر الگویی از الگوهای طراحی شده برای پیشرفت که کشور را وابسته و دنباله‌رو کشورهای مقتدر و دارای قدرت سیاسی و نظامی و اقتصادی کند، مردود است. استقلال یکی از الزامات حتمی مدل پیشرفت در دهه‌ی پیشرفت و عدالت است.» (۱۴)
ممکن است کشورهایی باشند که ظاهراً پیشرفته و توسعه یافته تلقی شده و از لحاظ فناوری و دانش و مصنوعات پیشرفت ظاهری داشته باشند، امّا وابسته‌اند و این مد نظر ما نیست، زیرا اینان نمی‌توانند نقش مؤثر و قابل قبولی در دنیا داشته باشند.
ج. تولید علم
برای تحقق مسأله‌ی عدالت و پیشرفت، همان گونه که در تولیدات داخلی پیشرفت داریم، در تولید علم نیز باید پیشرفت قابل ملاحظه‌‌ای داشت، تا با اتکا به آن بتوان به پیشرفت مد نظر رسید.
د. مبارزه
«اگر می‌خواهید پیشرفت داشته باشید، باید مبارزه کنید. عافیت طلبی، یک گوشه‌ای نشستن و دست‌ها را به هم مالیدن و به حوادث دنیا نگاه کردن و وارد میدان‌های بزرگ دنیا نشدن، برای هیچ کشور و ملّتی پیشرفت به بار نمی‌آورد.» (۱۵)
باید سختی‌ها را به جان خرید و آماده‌ی مبارزه بود. مبارزه هم فقط در نبردهای نظامی نیست، مهم‌تر از آن، نبردهای سیاسی و اخلاقی است که باید به آن توجه شود.
هـ. لزوم داشتن مدیرانی قوی و با اخلاص
یکی از لازمه‌های تحقق مسأله پیشرفت و عدالت، داشتن مدیران قوی و با اخلاص با روحیهی مبارزه در سطوح مختلف تصمیم‌گیری و اجرا در کشور است.
«کسانی که بخواهند این کارهای بزرگ را چه در زمینه‌ی پیشرفت و چه در زمینه‌ی عدالت انجام دهند، باید مدیرانی باشند که به این چیزها معتقد باشند؛ حقیقتاً عقیده داشته باشند که باید عدالت برقرار شود، باید با فساد مبارزه شود؛ مدیران معتقد و مؤمن به این مبانی که دارای شجاعت باشند، دارای اخلاص باشند، دارای تدبیر و عزم راسخ باشند.» (۱۶)
و. مبارزه با اسراف و حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف
ایشان در قسمتی از بیانات خود این گونه می‌فرمایند:
«یک اقدام اساسی در زمینه‌ی پیشرفت و عدالت، مبارزه با اسراف و حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف می‌باشد.» (۱۷)
در الگوی پیشرفت یک جامعه، باید تولید بیش‌تر از مصرف باشد، تا بتوان به سمت پیشرفت حرکت کرد. لذا در جامعه‌ای که مصرف آن بیش از تولید باشد، نمی‌توان بحث حرکت به سمت پیشرفت را مطرح نمود، پس از لازمه‌های آن، حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف است.
یک نکته‌ی مهم
متأسفانه یکی از آسیب‌های جامعه‌‌ی ایرانی که از بعضی از عقاید و رسوم بیجا نشأت می‌گیرد، مصرف زدگی و مصرف‌گرایی است، که حرکت به سمت پیشرفت را کند کرده است. یکی از عواملی که در دین مبین اسلام و فرهنگ اهل بیت ما به وفور به آن اشاره شده، دوست داشتن دنیا و به تبع آن مصرف زدگی است، که دست و پای جوامع را برای حرکت و پیشرفت می‌بندد.
زیاده‌روی در مصرف، علاوه بر حیف و میل کردن ذخایر و هدر دادن اموال یک جامعه، روحیهی مصرف زدگی را به دنبال دارد، که به تبع آن، سستی و تنبلی و خودخواهی را در پی خواهد داشت، و این‌ها همه مخالف تحقق پیشرفت و عدالت است. موضوعی را که رهبر معظم انقلاب در سال اول دهه‌ی چهارم انقلاب سرلوحه‌ی همهی کارها قرار داده‌اند و آن حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف می‌باشد، نه تنها لازمه‌ی هر جامعه‌ای است که بقای خود را می‌طلبد، بلکه در راستای رسیدن به پیشرفت و عدالت، نقش مؤثر و تعیین کننده‌ای را به همراه دارد.
البته باید توجه داشت که اصلاح الگوی مصرف فقط به کم کردن مصرف در همهی زمینه‌ها نیست، بلکه در این جا نیز ردپای عدالت به وضوح مشاهده می‌شود، که باید هر چیزی را به اندازه‌ی خود آن مصرف داشت، نه افراط و تفریط.
روحیهی مصرف‌گرایی باعث خواهد شد که جوامع به جای آن که به الگوی پیشرفت و عدالت توجه کنند، به زندگی روزمره و این که چگونه بیش‌تر مصرف نمایند، بپردازند و این روحیه باعث خواهد شد مبارزه که به عنوان یکی از لوازم پیشرفت و عدالت است تعطیل شود و به جای نخوت و سستی قرار گیرد.
پی نوشت:
- بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، ۱/۱/۱۳۸۸٫
- همان.
- فرهنگ معین.
- همان.
- بیانات مقام معظم رهبری، تاریخ ۱/۱/۱۳۸۸٫
- همان.
- همان.
- بیانات در دیدار استادان و دانشجویان کردستان، ۲۷/۲/۱۳۸۸٫
- همان.
- همان.
- همان.
- بیانات رهبر معظم انقلاب، ۱/۱/۱۳۸۷٫
- بیانات در دیدار با اساتید و دانشجویان کردستان، ۲۷/۲/۱۳۸۸٫
- همان.
- همان.
- بیانات مقام معظم رهبری، ۱/۱/۱۳۸۸٫
- همان .
