مصاحبه با حجت الاسلام کاظمی
در ابتدا بفرمایيد تعریف مشاوره چيست؟
اجازه دهید قبل از اين كه وارد بحث و تعريف مشاوره شوم، مطالبی درباره‌ی اهميت مشاوره در آيات و روايات عرض کنم.
در اسلام به مسأله‌ی مشورت توجه خاصي شده و در قرآن كريم مواردي آمده است كه به يك مورد آن اشاره مي‌كنم؛ در آیه‌ی ۱۵۹ سوره‌ی آل عمران دارد كه: «فَبِمَا رَحْمَة مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ».
اين آيه به چند مطلب اشاره دارد:
اولا، قبل از تصميم گيري، مشاوره داشته باش و مشورت كن.
ثانياً، مراد از مشاوره، مشاوره در امور مهم مي‌باشد. از همين جا اين نكته استفاده می‌شود که اگر برای مشاوره نزد شما آمدند، تصمیم‌گیری نکنید، بلکه تصمیم سازي را ياد دهيد و فقط در امور مهم و مشكل مشاوره دهيد، تا تدبير و اراده‌ی آنها كم نشود يا از بين نرود.
ثالثاً، طوري ايجاد انگيزه نماييد که شخص پس از مشاوره تصميم گيري كند.
رابعاً، اين روحيه را در او ايجاد كنيد كه پس تصميم گيري، بر خداوند توكل كند و اميد به رحمت خدا در كارها داشته باشد.
در روايات آمده است كه پيامبر۶ فرمودند: « مَنْ شَاوَرَ ذَوِي الْأَلْبَابِ دُلَّ عَلَى الصَّوَاب؛ كساني كه با صاحبان خرد و انديشه (اهل فن) مشاوره كنند، در مسير درست قرار مي‌گيرند.»[۱]
حضرت علی۷ می‌فرمایند: «لَا ظَهِيرَ كَالْمُشَاوَرَة؛ هيچ پشتيباني مثل مشاوره نيست.»[۲]
امیرالمؤمنین۷ همچنین می‌فرماید: «لايستغني العاقل عن المشاوره؛ هيچ عاقلي بي‌نياز از مشاوره نيست.»[۳]
امیرالمؤمنین۷، انسان عاقل را بي نياز از مشاوره ندانستند؛ چه رسد به امروز كه مردم دچار اضطراب و هيجانات روحي و رواني‌اند و به آسانی نمي‌توانند در حالت امنيت و آرامش قرار بگيرند و تصمیم‌گيري كنند؛ با مشكلات خود كنار بيايند و راه درست را طي كنند.
حال اگر بخواهيم مشاوره را تعريف كنيم، تعاريف متعددي برای آن ذكر كرده‌اند، که من به يك نمونه اشاره مي‌كنم كه: مشاوره به معناي تسهيل رشد و كمك به سازگاری، تصميم گيري، بهبود روابط اجتماعي و خانوادگي و تغيير رفتار مُراجع[۴] شما است، که دانش آموزان هستند.
اهداف مشاوره چیست؟
اهداف مشاور از همين تعريف به دست می آيد؛
- تسهيل تغيير در رفتار مراجع، كه شامل: تصحيح پاسخ‌ها نسبت به تعارض‌هاي دروني و اصلاح نگرش‌ها نسبت به انسان‌هاي ديگر و خويشتن مي شود. در اين صورت، مراجع و دانش آموز مي تواند از اضطراب خود بكاهد، خودش را بپذيرد و نگرش مثبت نسبت به خود و ساير افراد ـ اعم از دانش آموزان همكلاسي و هم مدرسه‌اي و همسال، مربيان، خانواده و مردم ـ داشته باشد.
- توسعه‌ي مهارت‌هاي سازگارانه در دانش آموز است.
- موجب افزايش كارايي شخصي دانش آموزان (شناخت توانايي‌ها و استعدادها) مي‌شود.
- كمك به تصميم گيري دانش آموزان است.
- موجب تأمين بهداشت رواني مراجع و دانش آموز مي شود.
- توسعه‌ی روابط متقابل انساني در دانش آموزان را افزايش مي دهد و تقويت مي كند.
- ايجاد برداشت مثبت خود از جهان و كشف معناي زندگي، از اهداف ديگر مشاوره است.
با توجه به اين تعريف و اهداف، نقش مشاوران چیست؟
عمده‌ترين نقش مشاوران، ساده سازي رشد، كمك به سازگاري، پيشگيري از مشكلات رفتاري، هدايت به رشته‌ي تحصيلي و شغلي مناسب، و تشخيص و حل مشكلات موقعيتي مراجعان و دانش آموزان است.
لطفاً انواع مشاوره هاي دانش آموزان را بیان کنید و بفرمائید كدام يك بيش‌تر مربوط به مشاوران و مربیان قرارگاه‌های دانش‌آموزی است؟
انواع مشاوره عبارتند از:
- مشاورهي تحصيلي: اين نوع راهنمايي در زمينه‌هاي انتخاب مواد و واحد‌هاي درسي يا رشته‌ي تحصيلي، مقررات مدرسه و امتحانات، برطرف كردن مشكلات درسي، و خلاصه هر مسأله و مشكلي كه ممكن است در كلاس درس يا محيط تحصيلي براي دانش آموز پيش آيد، می‌باشد.
البته اين نوع مشاوره «تخصصي» است و به مشاوران تحصيلي دانش آموزان مربوط مي شود و دانستن آن براي شما يك برتري و اولويت است، كه مي توانيد از اين طريق آنها را جذب تربيت ديني نماييد.
- مشاورهي شغلي يا حرفهاي: اين نوع مشاوره بايد موقعيت‌هاي خاص محيطي و شغلي را در نظر بگيرد و دانش آموزان را به مشاغلي هدايت كند كه استعداد، سوابق و تجارب لازم را براي آن داشته باشند.
اين نوع مشاوره هم «تخصصي» است و دانستن آن براي شما اين فايده را دارد كه مي توانيد براي اهداف خود از دانش آموزان گزينش كنيد.
- مشاوره و راهنمايي سازشي و انطباقي: اين نوع مشاوره به تكامل عاطفي دانش آموزان در سازگاري با خويشتن، دوستان، اطرافيان و با محيط زندگي كمك مي‌كند.
اين نوع هم «تخصصي» است و نياز به دانستن روان شناسي است، و براي شما ضروري است.
- مشاوره و راهنمايي فردي: اين نوع مشاوره، اختصاص به ارشاد و هدايت دانش آموزان در مسایل فردی و مشكلات شخصي ـ نظير مشكلات مادي، خانوادگي، سازش با همكلاسان و نظاير آن ـ دارد، كه مربوط به شماست و می‌توانید نقش خوبي در اين نوع مشاوره داشته باشید.
- مشاوره‌ی گروهي: اين مشاوره به طرح مسایلي مي پردازد كه مورد نياز اكثر فراگيران است. روش كار معمولا به صورت فيلم، سخنراني، گفتگو و سؤال و جواب است.
در اين نوع مشاوره هم شما مي توانيد تقش خوبي داشته باشید و مزيت آن دو چيز است: اولا، صرفه جويي در وقت و هزينه مي‌شود؛ ثانيا تعداد بيش‌تري از دانش آموزان از مشاوره استفاده می‌کنند.
يكی از مباحث مهم در مشاوره، ارتباطات مشاورهاي است. دراين باره توضيحي بفرمایيد.
ارتباطات را بايد روح اصول و فرايند مشاوره دانست، و بايد توجه داشت كه اساساً مشاوره بدون ارتباطات، موجوديت و معنا نمي يابد.
مشاوره، به دليل اهميت خاصي كه در ميان حرفه‌هاي ياورانه دارد، لازم است از ارتباطات حرفهاي با تمام ويژگي‌هاي حرفهاي بودن برخوردار باشد. بدين ترتيب، مشاور دسته‌اي از مهارت هاي اصولي و كاربردي را مي آموزد، تا از آنها به هنگام ضرورت در راه تحقق اهداف مشاورهاي بهره‌مند گردد. حرفهاي بودن ايجاب مي كند، مشاور پیش از انجام مشاوره اطلاعات و تجربه‌هاي مفيد و كارآمدي در زمینه‌ی ارتباطات به دست آورده باشد. بنابر اين، يك مشاور لازم است معلومات كافي نسبت به فنون ارتباطات مشاورهاي را كسب کند.
رابطه‌ي حرفهاي چگونه بايد باشد؟
يك رابطه‌ي حرفهاي بايد عالمانه، ياورانه، صميمانه و متعهدانه باشد.
با چه برنامه هايي مي‌توان ويژگي هاي فوق را احراز نمود؟
اولا، نياز به آموزش هاي لازم، كارورزي‌هاي كافي و تجارب ميداني مستمر دارد؛
ثانياً، در رابطه‌‌های حرفه‌ای، باید موارد ذيل رعایت شود.
- رابطه‌ی حرفهاي عالمانه
الف) قبل از هر اظهار نظري، كارشناسي لازم صورت پذيرد.
ب) قبل از هر اقدامي، نسبت به موضوع مورد نظر شناسايي لازم به عمل آيد.
ج) بعد از هر نوع شناسايي، انديشه‌ی لازم به عمل آيد.
د) بايد تلاش كرد با مراجع و مشكل او به سبك برخورد پزشك با بيمار رفتار شود؛ يعني به صورت عالمانه و با تدبير تمام در صدد رفع مشكل بر آمد.
- رابطه حرفهاي ياورانه
الف) اطلاعات مفيد و لازم مرتبط با نوع مشكل به مراجع ارایه شود.
ب) توصيه‌هاي لازم با احترام و آداب تمام به مراجع تقديم گردد.
ج) شناخت هاي غلط و گرايش هاي نامطلوبي كه منشأ رفتارهاي نابهنجار هستند، اصلاح شود.
د) در راستاي حل مشكل و يا درمان مراجع، با وي همراهي گردد.
- رابطه‌ی حرفهاي صميمانه
الف) از ابزار محبت كافي[۵] به مددجو دريغ نشود.
ب) هيجانات كنترل شده، و با مراجع همدلي صورت گيرد.
ج) عواطف مراجع ساماندهي گردد.
د) در برخورد با مراجع و مشكلات او، حلم و بردباری پيشه شود.
- رابطه‌ی حرفهاي متعهدانه
الف) مشاور بايد حس مسؤوليت پذيري خود را به كار بندد.
ب) مراجع نيز بايد حس حمايت پذيري خود را ابراز دارد.
ج) مشاور بايد در قبال مراجع و حل مشكل او متعهدانه اقدام كند.
د) مراجع نيز بايد در قبال مشاور و توصيه‌هاي او، متعهدانه رفتار كند.
هر نوع ارتباطي نياز به يك نوع ساختار دارد. به نظر شما ساختار ارتباطات مشاورهاي چگونه است؟
ساختار ارتباط مشاوره اي يا كلامي است یا غیر کلامی و يا تركيبي از اين دو، يعني كلامي و غير كلامي با هم.
براي ارتباط كلامي، چه اموري مدخليت دارند؟
در ارتباط كلامي، باید به امور ذيل توجه داشت:
۱.پذيرش رواني و عاطفي مراجع
در اولين برخورد با مراجع چه نوع ارتباط كلامي موثر است؟ چه بايد گفت؟ و چگونه بايد گفت؟ مشاور بايد از عبارات و جملات دلپذير، آرام بخش و سازمان يافته استفاده كند. چنانچه آداب كلامي مناسب در اولين مرحله رعايت شود، پذيرش رواني و عاطفي به سهولت انجام مي پذيرد.
- ارایه‌ی رهنمون آغازين
مشاور با بيان يك خاطره‌ي ساده، ترسيم يك منظره‌ي طبيعي، توصيف يك پديده، خواندن يك قطعه‌ي ادبي، استفاده از يك ضرب المثل، نقل يك داستان، ارايه‌ی يك تجربه‌ي شخصي و كاربردي و طرح يك مسأله‌ی ويژه، مي‌تواند نظر مراجع را به خود جلب كند و زمينه‌ي لازم را براي شرح مشكل و يا طرح مسأله از زبان او فراهم آورد. مثلا دانش آموزي براي مشكل فقر مالي خانواده اش به شما مراجعه مي كند و از اين حيث كه سال آخر دبيرستان است و با توجه به اين مشكل، نمي تواند در دانشگاه قبول شود؛ مي‌گوييد: مرا به ياد ۱۵ سال قبل انداختي كه آن روز من هم شرايط مثل شما را داشتم و رفتم پيش يك مشاور كه اين گونه راه‌كارهايي را به من داد و با توجه به فقر مالي خانواده‌ام، توانستم به جايي برسم كه… .
- مصاحبه‌ي حرفهاي
طرح سؤالات مناسب به منظور ورود به فضاي روحي، رواني و رفتاري مراجع دانش آموزي، از عمده عناصر شكل دهنده‌ي مصاحبه‌ي مشاورهاي است، كه آگاهي و آشنايي مشاور را نسبت به اصول مصاحبه نشان مي‌دهد.
- تشخيص و اظهار نظر
تشخيص و اظهار نظر مربوط به ارتباطات كلامي است و مي‌كوشد مراجع را نسبت به وضعيت خويش تا حد مطلوب حساس كند و او را نسبت به فعاليت در زمینة مشكل زدايي و درمان بر انگيزاند. توجه داشته باشيد اظهار نظر مشاور مي تواند نويد بخش، مشوقانه، بر انگيزاننده، اخطار دهنده و حتي بيم دهنده بوده؛ و بهتر است تا حد امكان كوتاه، گويا و رسا باشد.
- توصيه و رهنمود
توصیه آمرانه و ناهيانه نباشد و با صلابت و متانت ارایه شود.
- قرار بعدي
قرار بعدي بيش‌تر از طريق ارتباط كلامي و به وسيله‌ي گفتار تعيين كننده، جهت بخش و تعهد آور تنظيم و پيشنهاد می‌گردد.
در ارتباطات غير كلامي به چه اموري بايد توجه داشت؟
- غيركلامي وضعي: در این ارتباط باید به طرز نشستن، جهت نشستن، سطح نشستن، مكان نشستن و وضعيت ظاهري توجه داشت.
- غيركلامي حركتي: در این ارتباط باید به حركات سر و گردن، شانه‌ها و دست‌ها، حركات متوالي پاها و بدن توجه نمود.
- غيركلامي اشاره‌اي: در این ارتباط باید به حالت چشم، ابرو، سر و دست می‌باشد.
- غيركلامي چهره‌اي: در این ارتباط باید به شاد وخندان، گرفته و غمگين، آراسته و پيراسته، و درهم و آشفته بودن فرد توجه داشت.
مثلا اگر از كسي انتظار داريد كه ناگفته‌هاي دروني خود را براي شما بگويد، شما كمي سر را كج كنيد و با چشمانتان به چشم‌ها و لب‌هاي وي با دقت نگاه كنيد. در این صورت، او با انگيزه‌‌ي تمام حرف‌هايش را بيان مي‌كند، چون شما را شنونده‌ی خوب حرفهاي خود مي بيند.
اگر مي خواهيد طرف جذب شما شود و كلامتان بر او نافذ گردد، هنگام گوش كردن، كمي به سوي وي كه جلوي شما ايستاده است، خم شويد و با دقت به لبانش نگاه كنيد.
چه عناصري ارتباطات مشاوره‌هاي را جهت مي‌دهد؟
هم آوايي و همبستگي، اعتماد متقابل، و آرامش و آسايش.
چگونه هم آوايي و همبستگي صورت مي پذيرد؟
با پذيراي خوب و گوش شنواي خوبي براي حرفهاي وي بودن و پاسخگویی خوب به سؤالات و انتظارات مراجع.
اعتماد متقابل چگونه؟
- با صلابت در رأي و متانت در سخن
- با توجيه يا استدلال براي پيشنهاد اصلاحي
- با برخورد صادقانه و هدايت گرانه
- پرهيز از وعده‌هاي نامطمئن
- همراهي در حل مشكل و ساماندهي رفتار
- با رعايت شؤون و حرمت‌ها
- پرهيز از واگرايي صريح و مستقيم
آرامش و آسايش چگونه صورت مي‌پذيرد؟
- با سخن نويد بخش
- اميد به ساماندهي
- تقويت اعتماد به نفس
سؤال: يكي از اصول مشاوره، مصاحبه است؛ نقش مصاحبه‌ي مشاورهاي چقدر مي‌باشد؟
با تنظيم و اجراي مصاحبه، مشاور به فضاي فكر و ذهن مراجع راه مي‌يابد. مراجع نيز فرصت مي يابد تا خواست‌ها، انديشه‌ها و آرزوهاي خود را براي مشاور بازگو كند. با اين كار، زمينه‌ی مساعدي جهت تخليه‌ی هيجانات و گزارش تنش‌ها و نابساماني هاي روحي و رفتاري مراجع پديد مي آيد، كه به نوبه‌ی خود اولين گام ساماندهي و بازسازي روان و رفتار او به شمار مي‌رود.
ساختار مصاحبه باید چگونه باشد؟
- يا فردي است (مشاور ـ مراجع) ۲٫ يا تيمي گروهي است (مشاوران و مراجعان)
- يا تيمي است (مشاوران – مراجع) ۴٫ يا گروهي است (مشاور- مراجعان)
مراحل مصاحبه چگونه باید انجام شود؟
۱٫مصاحبه‌ی ورودي و ابتدايي
اين مصاحبه كه اغلب توسط دستيار يا دستياران مشاور در محيط مشاوره تنظيم و اجرا مي گردد، با هدف شناسايي اوليه‌ی مراجع و كسب اطلاعات عمومي در راستاي زمينه‌سازي براي عمليات تشخيصي مشاور سامان مي يابد. اطلاعات مورد نياز مشاور در اين مرحله، شامل اطلاعات شناسنامه‌ای، تحصيلي و شغلي مربوط به مراجع مي باشد.
- مصاحبه‌ی حرفهاي و اساسي
اين مصاحبه، به دنبال مصاحبه‌ی ورودي و بعد از پذيرش مراجع و شناسايي محدود او، توسط شخص مشاور و در جلسه‌ی مشاوره به اجرا در مي‌آيد. در هر صورت، اگر بپذيريم كه دستياران مشاور نيز در ترتیب و تنظيم اين مرحله از مصاحبه نقش داشته باشند، بايد تأكيد كنيم كه نقش اصلي را در اين مورد مشخص، مشاور ايفا مي‌كند. اطلاعات مربوط به نوع و طبقه‌بندي مشكلات و يا اختلالات و نابهنجاري‌هاي رواني و رفتاري مراجع، همچنين بستر سازي براي تشخيص هر چه بهتر و كامل‌تر عوامل مشكل و شناخت راه‌حل‌هاي آن، بر عهده‌ی اين مصاحبه گذاشته شده است.
- مصاحبه‌ی پاياني
به منظور حصول اطمينان نسبي از روند موفقيت آميز مشاوره، شايسته است مشاور در پايان مشاوره ـ هر چند به صورت برگزاري يك جلسه‌ی ويژه ـ ترتيبي اتخاذ كند كه مراجع به سؤالات كليدي مشاور پاسخ دهد و ميزان موفقيت و يا عدم موفقيت او را گوشزد نمايد. اقدام به چنين مصاحبه‌اي، نه تنها با روح مشاوره منافات ندارد، بلكه زمينه‌ی نظارت لازم و كافي بر روند ساماندهي رفتار مراجع فراهم مي‌شود.
مصاحبه به چه روش و سبكي صورت مي پذيرد؟
- مصاحبه‌ي عادي
معمولا جلسات مشاورهاي با تكيه بر اين نوع مصاحبه تشكيل و اداره مي‌شود. اين نوع مصاحبه در مكان‌ها و فضاهاي عادي و معمولي مشاوره و توسط همه‌ي مشاوران قابل پي‌گيري است.
- مصاحبه‌ي باليني
مصاحبه‌ي باليني يا به عبارت دقيق‌تر مشاهده‌ي باليني، توسط روان درمانگر يا روان پزشک در درمانگاه‌ها يا آسايشگاه‌هايي كه بيماران در آن‌‌جا بستري مي شوند، انجام مي‌گردد و لحظه به لحظه مورد مطالعه‌ي دقيق و مراقبت ويژه قرار مي‌گيرند.
- مصاحبه‌ی بازجويانه
مراجع به جهت مشکل با نابساماني خاصي ـ نظير اضطراب و آشفتگي رواني ـ و به دلايل امنيتي يا محذورات اخلاقي و يا هر دليل ديگر، واقعيت را کتمان مي‌كند. مشاور در اين مصاحبه، علت نابساماني رفتاري مراجع را می‌یابد تا درمان کند و مراجع واقعيت را بازگو نمايد.
- مصاحبه‌ی رفتاري
ممكن است مشاور تشخيص دهد به جاي مشاورهي گفتاري، به رفتار بپردازد و به وسيله‌ي نقاشي، رسم خط، مقاله يا انشا، نمايش، فيلم، بازي و … دانش آموز را مورد دقت قرار دهد. مشاور در اين موارد كنش‌ها و واكنش هاي مراجع را كاملا زير نظر مي‌گيرد و حتي از حركات صورت، چين و چروك پيشاني، حركات پلك و چشمان، رنگ رخسار، لحن كلام و ساير فعل و انفعالات مربوط به صورت و بدن غافل نمي‌ماند.
به چه شیوه‌هایی می‌توان مصاحبه نمود؟
ـ شیوه‌های هدایت کننده، شیوه‌های بازدارنده، شیوه‌های آشکارسازی و شیوه‌های به سخن درآوردن.
شیوه‌های هدایت کننده برای چه مراجعی استفاده می‌شود و با چه فنونی می‌شود از این شیوه استفاده کرد؟
ـ از این شیوه برای مراجعی استفاده می‌شود که مشکل خود را به صراحت و احیاناً بدون ملاحظه بیان می‌کند. پس مشاور در این شیوه هدایت گفتار مراجع را بر عهده می‌گیرد تا اولاً همه چیزی را نگوید و ثانیاً آنچه را که لازم به نظر می‌رسد اظهار کند.
برای استفاده از این شیوه باید از این فنون استفاده کرد:
۱ ـ فن تداوم: مشاور در این فن به تشویق مراجع می‌پردازد و از کلماتی نظیر آفرین، احسنت، بارک‌الله، بعدش چی شد؟، چه جالب، عجب و … استفاده نماید.
۲ ـ فن تکرار: مشاور در این فن بعضی مواقع وسط کلام مراجع تکه‌ای از کلام را تکرار می‌کند تا مراجع نسبت به آن بخش بیشتر تأکید ورزد. مانند:
مراجع: عصرها دمادم غروب غالباً دلم می‌گیرد.
مشاور: معذرت می‌خواهم عصرها دلتان می‌گیرد؟!
۳ ـ فن رهنمود مجدد: مراجع در بیان مطالب بی‌راهه می‌رود؛ مشاور با این فن مراجع را به مسیر اصلی بحث هدایت می‌کند.
۴ ـ فن گذار: مشاور احساس می‌کند مطالبی ظریف هست که مراجع ناخواسته به آنها نمی‌پردازد؛ در این حالت مشاور نکاتی را اشاره می‌کند که موجب می‌شود به بیان آن مطلب بپردازد.
شیوه‌های بازدارنده برای چه مراجعی استفاده می‌شود و با چه فنونی باید از این شیوه استفاده کرد؟
ـ این شیوه برای مُراجعی بکار برده می‌شود که مطالب را گزینشی بیان می‌دارد و یا از زبان دیگری بیان می‌کند و برای استفاده از این شیوه، فنونی راکه عرض می‌کنیم باید استفاده کرد:
- فن بازگشایی تاریخچه‌ی زندگی شخصی مراجع.
- فن بازگشایی تاریخچه‌ی مشکل مراجع.
- فن اصرار بر حضور مراجع اصلی.
- فن تشویق مراجع به صراحت‌گویی.
- فن بیم‌دهی مراجع.
از شیوه‌ی آشکار برای چه مراجعی و با چه فنونی استفاده می‌شود؟
ـ این شیوه برای مراجعی استفاده می‌شود که ناتوانی در بیان مطالب دارد و مبهم سخن می‌گوید و یا مراعات جنبه‌های حیثیتی را می‌نماید. فنون استفاده‌ی از این شیوه عبارتند از:
- فن تمرکز بر واژگان کلیدی مراجع.
- فن واگویی: مشاور در این فن به تکرار و پژواک کلام و دیدگاه مراجع می‌پردازد.
- فن گریز: جهت تقریب به ذهن مراجع و روشن شدن مطلب مؤثر است مانند بیان خاطره، رویداد، شعر، و یا حتی افسانه البته متناسب با موضوع و به مقتضای مقام.
- فن تصریح: اگر از سوی مراجع تصریح صورت نگیرد، خود مشاور در جای مناسب به تصریح مشکل می‌پردازد تا از او تأیید و یا عدم تأیید بگیرد.
- فن تشویق.
- فن بیم‌دهی.
- فن نشانه‌یابی: از واکنش‌های زبانی، چهره‌ای و رفتاری مراجع در رویارویی با سؤالات و اظهارات مشاور استفاده می‌شود.
از شیوه‌ی به سخن درآوردن برای چه مراجعی و با چه فنونی می‌توان استفاده کرد؟
ـ این روش برای مراجعی کاربرد دارد که از ابتدا سخن نمی‌گوید و یا در وسط کلام سکوت می‌کند.
مشاور باید توجه داشته باشد که در گام‌های نخست به پاسخ حداقلی مراجع بسنده کند و به تدریج مراجع را با خود همراه سازد. فنون استفاده‌ی از این شیوه عبارتند از:
- فن واکاوی: مشاور با طرح سؤالات ابتدایی و روشن مراجع را به سخن در می‌آورد.
الگوهای سوال چه می‌باشد که در این فن ذکر کردید؟
الف ـ سوال‌های باز: جای سؤال تشریحی را برای سؤال شونده باز می‌گذارد.
مشاور: حالات خود را در اولین تجربه‌ی افسردگی بیان دارید؟
مراجع: اولین تجربه پس از یک خواب وحشتناکی بودکه…
ب ـ سؤالات بسته
مشاور: آیا از مراجعه به مشاور واهمه دارید؟ بله / خیر
ج ـ سؤالات کاوشی
مشاور: تا به حال برای برطرف شدن مشکل خود چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
د ـ سؤال‌های انعکاسی
مشاور: از چه زمان و مکان خاصی بیشتر رنج می‌برید؟
البته توجه داشته باشید در مقام به سخن درآوردن مشاور باید بسیار لطیف، حساب شده، با صبر و حوصله عمل نماید.
یکی از فنون این شیوه، فن واکاوی بود، فنون دیگر چه می‌باشد؟
- فن نقاشی یا تصویرخوانی: این فن برای کودکان و نوجوانان کار آمدتر است.
- فن گزارش‌خوانی: این فن برای مراجعی استفاده می‌شود و کاربرد دارد که حاضر است به صورت مکتوب مشکل خود را بیان کند.
- فن خاطره‌گویی: این فن برای مراجعی کاربرد دارد که از گزارش شفاهی و یا حتی نوشتاری احوال خویش ناتوان است.
لازم به تذکر است که خاطره‌گویی مشاور باید از جنبه‌ی هدایت‌گری و جهت دهندگی برخوردار باشد تا برای مراجع هم‌شیرین و آموزنده و هم ترغیب کننده باشد.
پی نوشت:
[۱] . ارشاد مفيد، ص ۱۴۲٫
[۲] . نهج‌البلاغه، حکمت ۵۱٫
[۳] . غررالحکم، ج۶، ص۳۸۹٫
[۴] . منظور شخص مراجعه کننده به مشاوره می‌باشد.
[۵] . البته در ابراز محبّت باید قواعد شرعی و عرفی رعایت شود و نباید محبّت ورزیدن به‌گونه‌ای باشد که مورد سوءاستفاده مُراجع قرار گیرد و یا اینکه مشاور را به مُراجع وابسته نماید؛ خلاصه اینکه اصول اخلاقی اسلام باید در محبّت ورزیدن رعایت شود.
