طرح درس اعتکاف

ایده شروع

بی خویش با خدا

مربی در ابتدای جلسه قرارگاه، کلیپ «بی خویش با خدا» را برای دانش آموزان پخش می کند.

پس از نمایش کلیپ به دانش آموزان می گوید:

تجربه اعتکاف در فضایی به دور از خانواده و دلبستگی ها، مانند مطالعه در فضایی آرام و ساکت است. سکوت و آرامش حاکم بر کتابخانه به انسان کمک می کند مطالب بیشتری را از یک کتاب درک کند.

در فرآیند خودسازی و کسب آمادگی برای حرکت در مسیر بندگی و اطاعت خداوند، اعتکاف و خلوت گزینی با خداوند، حکم همان کتابخانه دِنج و آرامی را دارد که به انسان کمک می کند مطالب بیشتری را از یک کتاب درک کند. به ویژه که انسان توفیق پیدا کند در دوران نوجوانی و دانش آموزی از فرصت آرامش و تمرکز معنوی استفاده کند.یکی از ویژگی های دوران نوجوانی کم بودن میزان علایق و دلبستگی های دنیوی است؛ که هرچه این دلبستگی ها کمتر باشد زمینه ارتباط و اتصال قوی تری با خداوند فراهم می شود.

کلیپی را که مشاهده کردید گزارشی از مراسم معنوی اعتکاف دانش آموزی در شهر رشت بود. این فیلم روایتی نوجوانانه از یک فضای ساده و معنوی است. فضای که اگر بخواهیم می توانیم آن را تجربه کنیم. فقط باید کمی درباره آن بیشتر بدانیم تا بیشتر و بهتر از آن بهره ببریم:

یادداشت

عبادت به معنای پرستش و بندگی خداوند، هم در حرکت می تواند محقق شود و هم در سکون و توقف.

حرکت به قصد قربت، در اعمالی مانند نماز، طواف دور کعبه، سعی بین صفا و مروه، و مواردی شبیه این ها،‌عبادت محسوب می شود.

و توقف به قصد قربت هم در اعمالی مثل وقوف در عرفات، مشعر، منا و اعتکاف، عبادت به شمار می آید.

در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه‌ی‌ خدا قرار گرفته و همتای رکوع و سجود به شمار آمده است؛ «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ؛ و [یاد کنید] هنگامی که ما این خانه [کعبه] را برای همه مردم محل گردهمایی و جای امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام را برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان وسجده گذاران [از هر آلودگی ظاهری و باطنی] پاکیزه کنید»[1].

قراردادن اعتکاف در کنار طواف و همسان رکوع و سجود، بیانگر عظمت آن است و مشخص می کند که یکی از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه خداوند، اعتکاف است.

زندگى جمعى عده اى از افراد در یک محیط عبادی و معنوی، داراى مزایا و برکات گوناگونى است، و اگر مدیریتى سالم، صحیح و اخلاقى نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر و پربارترى را در پى خواهد داشت.

اعتکاف ذهن و روح را با عبادت و خودسازی همراه می‌کند. اعتکاف فرصتی برای کنار هم نشستن مؤمنان و عبادت و روزه‌داری آنان به صورت جمعی است. علاوه بر این‌که بازگشت معتکفین به اجتماع، اگر با اثرپذیری از اعتکاف همراه باشد، باعث انتقال روحیه معنوی آنان به حوزه عمومی  جامعه می‌شود. مؤمنی که در محفل نورانی اعتکاف پرورش یافته است، می‌تواند این پرورش معنوی را به محیط زندگی خود نیز سرایت دهد.

فضیلت اعتکاف، مخصوص «انسان» است؛ نه زنان یا مردان. اعتکاف مربوط به جان آدمی است. و همه افرادی که شرایط آن را داشته باشند می توانند در آن شرکت کنند.

آنچه بر اهمیت و فضیلت اعتکاف می‌افزاید دو نکته است:

1. اعتکاف باید در مسجد و خانه‌ی‌ خدا باشد. آن هم نه هر مسجدی، بلکه مسجد اعظم، یا مسجد جامع،‌یا مسجد الحرام و مسجد النبیّ صلی الله علیه و آله وسلّم یا مسجدی که معصوم علیه‌السلام در آن نماز جمعه و یا جماعت اقامه کرده باشد؛ یا امامی عادل هر چند غیر معصوم در آن نماز جمعه یا جماعت برپا کرده باشد. پس اعتکاف باید در مسجدی باشد که مصلای توده‌ی‌ مسلمانان است نه مسجد متروک و مهجور شهر؛ یعنی یک ویژگی مسجد بودن است و ویژگی دیگر اقامه‌ی‌ نماز جمعه یا جماعت در آن است.
2. نکته‌ی‌ دیگر در بیان عظمت و اهمیت اعتکاف این است که، روزه که خود از ارکان مهم دین و از مبانی مهم و اصیل اسلام است، شرط اعتکاف قرار داده شده است. همانگونه که نماز بدون طهارت تحقق نمی‌یابد؛ که: لا صلاة إلاّ بطهورٍ[2] اعتکاف هم بدون روزه صحیح نیست؛که:”لا اعتکاف إلاّ بصومٍ[3].

اعتکاف با آداب و سنن خاص خود، صحیح، مشروع و سازنده است. در روایات نقل شده، رسول اکرم صلی الله علیه و علی آله وسلّم در بسیاری از مواقع به خصوص ماه مبارک رمضان و به طور ویژه در دهه‌ی‌ سوم آن، در مسجد معتکف می‌شدند.

کمترین مدت اعتکاف سه روز است. و از اذان صبح روز اول آغاز و همراه با اذان مغرب روز سوم پایان می یابد. بنابراین کسی که دیرتر از آغاز اذان به مسجد برسد، اعتکاف او در آن روز آغاز نمی‌شود.

در اعتکاف مستحب، خروج از اعتکاف در روزهای اول و دوم جایز است. ولی پس از تمام شدن دو روز، ماندن روز سوم واجب می‌شود و قطع اعتکاف جایز نیست.

در مدت اعتکاف، خروج از مسجد برای معتکف جایز نیست؛ ولی برای شرکت در نماز جمعه و یا انجام کارهای ضروری می‌توان از مسجد خارج شد. چنانکه حل مشکلات نظام اسلامی و رفع نیاز نیازمندان در جامعه‌ی‌ اسلامی چنان مهمّ است که برای حلّ گره و مشکل یک مسلمان به معتکف اجازه داده شده همچنان که در حال اعتکاف است، از مسجد بیرون آید، مشکل نظام و مردم را حل کند و دوباره به جای خود برگردد که آن هم ادامه‌ی‌ همین عبادت به حساب می‌آید نه بیگانه و جدای از آن؛ چون ارزش اعتکاف به عبادت بودن آن است.

بحث و مجادله ـ چه در امور دینی و چه دنیوی ـ به قصد غلبه بر دیگری و اظهار فضل و برتری، برای فرد معتکف حرام است. اما اگر به قصد اظهار حق و بازداشتن فرد از مسیر گمراهی باشد، مانعی ندارد.

در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان مى توان اعتکاف داشت. ولى اعتکاف در ماه مبارک رمضان ـ خصوصا در دهه آخرـ مستحب موکد است. همچنین اعتکاف در «ایام البیض» یعنى روزهاى 13، 14 و 15 هر ماه قمرى ـ به خصوص ماه هاى رجب و شعبان ـ  داراى بیشترین ثواب است.

برای حضور در اعتکاف باید برنامه و فکر داشته باشیم. همانگونه که چند هفته قبل از اعتکاف برای حضور در آن ثبت نام می کنیم، باید از چند هفته قبل از شروع اعتکاف هم مقدمات ارتباط و اتصال با خداوند را فراهم کنیم.

باید مراقب چشم ها، گوش ها،‌زبان و اعضاء و جوارحی که قرار است به ملاقات با خدا بروند و با او حرف بزنند باشیم.

اعتکاف اگر برای همه انسان ها فرصت بازگشت و توبه است، برای نوجوان و دانش آموز فرصت دیدن خوبی ها و چشیدن مهربانی های خداوند است. و این یعنی نوجوانان در ابتدای مسیر بندگی می توانند با درک خوبی ها و مهربانی های خداوند مسیر زندگی خود را انتخاب کنند.

پرسش و پاسخ

• برای آن هایی که فرصت و توفیق حضور در اعتکاف را ندارند، جایگزینی وجود دارد؟

سرمایه گذارى درامور خیر به معناى سهیم شدن در عبادت و ثواب است؛ بنابراین اگر شخصی به عللى توفیق حضور در اعتکاف را ندارد، می تواند از طرق دیگر در این امر عبادی سرمایه گذارى نموده و از سود آن بهره ببرد. مثلا می تواند به عنوان خادم در امر خدمت رسانی به معتکفین در اعتکاف حاضر شود. و یا در تبلیغات میدانی و چهره به چهره برای تشویق افراد به حضور در اعتکاف، نقش فعالی داشته باشد.

• اگر خودمان اهل اعتکاف باشیم، آیا دعوت دیگران به اعتکاف نیز لازم است؟

دعوت از دیگران به انجام عمل خیر همواره نیکو است. البته بهتر است که این دعوت با عمل همراه باشد. اگر دوستان و نزدیکان ما مشاهده کنند که شرکت در اعتکاف باعث بهبود روحیه و رشد شخصیت ما شده است، حتما به سمت اعتکاف روی می‌آورند. در مقابل باید توجه داشت که بی اثر ماندن اعتکاف تاثیر منفی بر ناظران و اطرافیان به جای می‌گذارد.

تمرین

1. بهترین و مناسب ترین تمرین برای اعتکاف، برنامه ریزی برای حضور در مراسم اعتکاف است. مربی می تواند با برنامه ریزی و هماهنگی با اولیاء دانش آموزان مقدمات حضور آن ها را در یک برنامه اعتکاف دانش آموزی فراهم کند.
2. چنانچه امکان حضور در برنامه اعتکاف برای دانش آموزان وجود نداشته باشد، مربّی می تواند دانش آموزان را در مراسم اعمال روز آخر اعتکاف حاضر نموده و از آن ها بخواهد که در اجرای مراسم حضور داشته باشند.

[1]. بقره، 125

[2]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۱۹

[3]. کافی، ج ۴، ص ۱۷۶