اهداف فکری تربیتی به همراه تبیین منطق منظومه

• اقسام اهداف :

 اهداف نتیجه ای (اسم مصدر و حاصل مصدر) :

اهدافی که خود متعلق فعل اختیاری انسان قرار نمی گیرند و واسطه تأمین هدف دیگری نیستند.

• ویژگی مفاهیم نتیجه ای:

این مفاهیم مستقیما دنبال نمی شوند و در مجموعه اهدف تربیتی قرار نمی گیرند بلکه نتیجه آنها هستند و بیش تر جنبه ترقیب و تشویق برای تحصیل اهداف دیگر را دارند این اهداف گویای نتیجه یا نتایج نهایی اهداف تربیتی است برخی ازمفاهیم نیتجه ای عبارتند از : سعادت، فوز ، فلاح ، رشد ، حیات طیبه ، قرب،رضوان

2. هدف نهایی تربیت :‌

هدفی نهایی تربیت (در هدف نهایی اختلافی هایی هست که از جمله می توان به عبودیت ، مظهریت تمامی اسماءو صفات و…اشاره کرد)

3. اهداف عام :

الف) اهداف عام نهایی :

اهدافی که مشتمل بر همه اهداف تربیتی هستند مانند عبودیت ، تقوا و ایمان …

رابطه این اهداف با اهداف در طول خود کل و جزء و یا کلی و جزئی می باشد . اهداف عام نهایی در تمامی مراحل تربیت مورد توجه اند اما به شکل مستقیم و مستقل پیگیری نمی شوند بلکه از طریق دستیابی به جزئیات یا اجزاء آن دنبال می گردند . البته در صورتی که یک هدف عام از اهمیت قابل توجهی بر خوردار باشد می تواند به گونه حمل اولی بررسی شود. البته معمولا این گونه موضوعات متناسب با سطوح بالای تربیت است  برای نمونه تقوا ، عبودیت از مفاهیم عام تربیتی هستند. نکته مهم دیگر اینکه این اهداف قطب نمای تربیت انسانی به شمار می آیند.

ب) اهداف عام میانی :

اهدافی که مشتمل بر گروهی از اهداف تربیتی هستند مانند حسن خلق ( به معنای عام)

رابطه این اهداف نیز با اهداف در طول خود کل و جزء و یا کلی و جزئی می باشد  و همانند اهداف عام نهایی به شکل مستقل پیگیری نمی شوند مگر اینکه مشتمل بر مجموعه از اهداف غیر مستقل و ضمنی باشند و یا خود مستقلا و با صرف نظر از اهداف زیرین نیازمند بررسی به حمل اولی ( مانند فلسفه  هدف و … باشند)

4. اهداف خاص :

الف) اهداف خاص اصلی :

اهدافی که با توجه به دو ملاک  اهمیت و کمیت محتوا (که نیازمند بررسی روایی و عقلی است) ظرفیت لازم جهت تشکیل یک هدف مستقل را دارا هستند برای نمونه پرهیز از دروغ ، نماز و …

ب) اهداف خاص ضمنی :

اهدافی که با توجه به دو ملاک اهمیت و کمیت  ظرفیت لازم جهت تشکیل یک هدف مستقل را ندارند از این روی در ضمن هدف مستقل و متناسب با خود بحث می شوند برای نمونه دعا برای دیگران (بررسی تفصیلی و تمییز دقیق اهداف اصلی و ضمنی نیازمند بررسی تفصیلی و تایید شورای علمی است)

 

5. اهداف اساسی (اهداف خاص اصلی) :

اهدافی اصلی که در تمامی اهداف دیگر مأثر اند (تحقق صحیح تمامی اهداف متوقف بر این اهداف است) مانند محبت به خداوند ، محبت به اهل بیت علیهم السلام، عبادت

الف)  اهداف اساسی محتوایی‌:

اهدافی اساسی  که دارای ارزش مستقل و اصالی می باشند هرچند در اهداف دیگری هم تأثیر گذارند مانند محبت به خداوند (اعم از بینشی، گرایشی و رفتاری)

• نکته :‌ اهداف اساسی گرایشی بینش سازند همان گونه که اساسی بینشی گرایش ساز و رفتار ساز است و اساسی رفتاری گرایش ساز است (مراد تأثیر افزون است)
• ویژگی اهداف اساسی محتوایی

1. این اهداف محورهای اساسی تربیت انسانی را شکل می دهند
2. پیگیری این اهداف برای حیات حداقلی انسانی ضروری است
3. این اهداف در تمامی مراحل تربیت نیاز مند پیگیری مستمرند
4. شناخت اهداف اساسی تأثیر بسیاری در یافتن چهار چوب اصلی منظومه اهداف تربیتی و اولویت بندی آنها دارد
5. این اهداف در باطن تمامی اهدف قرار دارند
6. این اهداف، سنجه درست آزمایی دیگر اهداف تربیتی قرار می گیرند و نشانگر هدایت درست اهداف دیگر در مسیر تربیت (هدف غایی) هستند.

• نمونه هایی از اهداف اساسی محتوایی عبارتند از :

محبت به خداوند، محبت به اهل بیت ، عبادت به معنای خاص،انسان شناسی، شناخت صفات الهی

• اهداف اساسی ابزاری:

اهدافی اساسی که هر چند در بسیاری از اهداف مأثراند اما دارای ارزش اصالی و مستقل نیستند مانند مدیریت زمان.

• ویژگی اهداف اساسی ابزاری

1. اهداف اساسی ابزاری در واقع هدف نیستند بلکه مقدمه دست یابی به اهداف تربیتی هستند بنابراین از ارزش اصالی برخوردار نیستند
2. نیاز مند پیگیری مستمر در تمامی مراحل تربیت هستند
3. این اهداف بیشتردر شیوه دست یابی به اهداف تأثیر گذرند
4. اهداف اساسی ابزاری در مشاوره ها نقش پر رنگری بازی می کنند
5. اهداف ابزاری بیش از اینکه نیاز مند کلاس باشند نیاز مند فرهنگ سازی همه جانبه هستند

• نمونه هایی از اهداف اساسی ابزاری عبارتند از :

فرهنگ مطالعه، فرهنگ مشاوره، توانمندی محاسبه و مراقبه و مشارطه، مدیریت زمان

6. اهداف دو ضلعی و سه ضلعی

الف) دو ضلعی :

اهدافی که گویای نسبت ما با خداوند و یا خودمان هستند

ب) اهداف سه ضلعی :

اهدافی که گویای نسبت ما با دیگران با توجه به خداوند هستند

در منظومه اهداف تربیتی، ملاک و معیار تشخیص اینکه هدف در ارتباط با دیگران قرار می گیرد یا در ارتباط با خود برخورداری از ضلع سوم است

7. محور های ارتباطی:

الف) عام :

محوری ارتباطی که برخوردار از محورهای ارتباطی جزئی تر است مانند محور ارتباطی دیگران

ب) خاص:

محوری ارتباطی که تحت محور ارتباطی عامی قرار دارد مانند والدین ، دوستان ، ارحام ، که تحت محور ارتباطی دیگران قرار دارند.

8. اهداف تک بعدی و دو بعدی :

الف) اهداف تک بعدی :

 ب) اهداف دو بعدی :

اهدافی که دارای دو معنای متفاوت در نسبت با محور های مختلف است بنابراین ما با دو هدف روبرو هستیم بنابراین تغییر محور ارتباطی هدف ساز است  یعنی با تغییر محور ارتباطی، دیگر یک هدف نمی توان داشت برای نمونه حلم در ارتباط با خود به معنای حلم در عبادت و معصیت و … است اما حلم در ارتباط با دیگران به معنای عدم عصبانیت وصبور است  و یا هدف دعا برای دیگران با هدف دعا برای خدا یک هدف نیست.

• نکات :

1. در منظومه اهدف تربیتی محورهای خاص، خود به عنوان یک هدف تربیتی مطرح می گردند و حقوق هر یک از آنها هدفی است که باید پیگری شود برای نمونه حقوق والدین ، حقوق همسایه و …
2. همچنین محورهای ارتباطی خاص، هم دارای حقوقی مختص هستند که در ذیل آنها به این حقوق پرداخته می شود و هم دارای حقوقی مشترک با محورهای خاص دیگر هستند که در جدول اهداف تمامی این حقوق به گونه اصلی یا ضمنی (با توجه به دو ملاک اهمیت و کمیت ) مطرح می گردند و این به معنای تکرار یک هدف نیست برای نمونه از حقوق والدین سلام کردن است و خود سلام کردن هم یک هدف اصلی و مستقل است اما هنگام بررسی آن به عنوان یک حق ، والدین محور بحث هستند و از این روی به تمامی آداب سلام کردن و تفصیل آن پرداخته نمی شود اما هنگام بررسی آن به عنوان یک هدف اصلی خود این سلام کردن محور بحث است و از این روی به تفصیل به آداب و شرایط آن بدون توجه به محور خاصی پرداخته می شود
3. جدایی محورهای ارتباطی خاص در ستون جداگانه سبب می شود اهداف دارای گونه ای از اولویت بندی شوند چرا که برای نمونه ستون محورها خود دارای اولویت بندی مانند والدین ، ارحام ، همسایگان ، دوستان و …است که به خوبی بازگو کنند اهمیت و جایگاه این اهداف هستند حسن دیگر جدا سازی این ستون در عرض هم قرار نگرفتن اهدافی است که ملاک تقسیم در آنها متفاوت است
4. در هنگام طرح یک حق در ذیل محور خاص به خود از آن به همراه متعلق خاص خود یاد می کنیم برای نمونه سلام به والدین اما هنگام طرح آن به گونه مستقل معلق آنرا محور عام قرار می دهیم برای نمونه سلام کردن به دیگران
5. اهدافی که در ارتباط با دیگران قرار می گیرند اساسا نیاز مند تقسیم بندی به شناختی و گرایشی و رفتاری نیستند چرا که ‌دانستن این حقوق  دارای ارزش مستقل و اصالی نیست اما اهداف گرایشی با توجه به جدول اصلی منظومه هدف گرایش با تعریفی که ما از گرایشی داریم یافت نمی شود ( هر چند یک هدف و آن هم دوست داشتن مومنین می تواند هدف باشد اما برای یک مورد ستونی باز نشد)
6. هر هدفی که در ارتباط با دیگران باشد در محور ارتباطی دیگران قرار نمی گیرد بلکه باید دید آیا آثار مثبت و منفی آن هدف به دیگران می رسد یا خیر برای نمونه حسادت به دیگران در محور خود قرار دارد چرا که اثر خود حسادت به شخص است و با صرف حسادت لطمه ای به دیگری وارد نمی شود
7. با این توصیف اهدافی که از دیگران اثری به انسان می رسد هم در محور ارتباطی خود قرار می گیرند برای نمونه پند پذیری یا نقد پذیری در محور خود قرار می گیرد و یا حلم در برابر دیگران باز در محور خود قرار می گیرد نه در محور دیگران

 

9. اهداف تک وجهی و دو وجهی :

الف) اهداف تکی وجهی :

اهدافی که یک هدف هستند و دارای یک چهری گرایشی یا رفتاری هستند

ب) اهداف دو وجهی :

اهدافی که یک هدف هستند اما دارای دو چهره درونی و بیرونی یا گرایش و رفتاری می باشند برای نمونه احساس پشیمانی  با توبه و استغفار ، دو هدف نیستند بلکه یک هدف دو وجهی هستند این اهداف با وجهه بیرونی در منظومه قرار می گیرند

 

10. اهداف تک قطبی و دوقطبی :

الف) اهداف تک قطبی :

اهداف  در صورتی که نگاه سلبی و ایجابی آن ملازم باشند تحت یک هدف با دو عنوان همراه  آورده می شوند و هدف سلبی در پرانتز قرار می گیرد. برای نمونه یاد خدا (عد غفلت)

ب) اهداف دو قطبی :

اهداف در صورتی که هدف مثبت و منفی ملازم نباشند به گونه دوهدف با مراتب مختلف آورده می شوند . اهدافی که هدف سلبی آن به با هدف ایجابی آن ملازم نیست مانند پرهیز از ناسزا که ملازم به خوب سخن گفتن نیست .در این صورت هدف ایجابی مرتبه و هدفی مستقل از معنای سلبی می باشد

 

• ساحات :

1. بینشی:

حوزه هایی از تعلیم و تربیت که با بینش  انسان سرو کار دارد عموما هدف از تعلیم و تربیت در این ساحت ها آموزش یا تقویت بینش های مخاطبان است.

 

2. گرایشی:

اقسام گرایش ها (میل های باطنی):

الف) عواطف:

میل ها و گرایش هایی مثبت اند که انسان در رابطه با انسان های دیگر دارد مانند عاطفه مادر به فرزند

ب) انفعالات:

کشش های منفی و حالات روانی که انسان به علت احساس ضرر یا ناخوشایندی نسبت به کسی دارد مانند نفرت و خشم و کینه و …

ج) احساسات:‌

حالاتی روانی و مخصوص انسان مانند احساس عشق و  امید

 

• مراد از گرایش ها در بحث ما : معنایی وسیع از امور بالاست که شامل تمامی گرایش ها می شود

 

3. رفتاری:

مقصود از اهداف رفتاری اعم از رفتار درونی مانند تفکر کردن و رفتار بیرونی مانند التزام عملی به قوانین یا کمک به دیگران است .

 

واژگان ساحات انسانی:

1. واژگان مرتبط با اهداف رفتاری: مهارت ، توانمندی ، توانایی، انس، اهتمام، فرهنگ، التزام ، التزام عملی ،‌ پرهیز از ، اجتناب از
2. واژگان مرتبط با اهداف گرایشی: احساس، گرایش ، علاقه به ،
3. واژگان مرتبط با اهداف بینشی: شناخت ، آشنایی ، آگاهی،

 

ملاک هدف سازی :

یکی از نکته های مهم در هدف سازی این است که ما چه شناخت ها یا گرایش ها و یا رفتارهایی را یک هدف مستقل می بینیم آیا رفتاری داریم که متناسب با خود دارای گرایش و بینش نباشد اگر چنین است باید متناظر با هر رفتاری یک هدف گرایشی و بینشی داشت در حالی که چنین نیست.

پاسخ این پرسش به ارزش اصالی داشتن یا نداشتن اهداف شناختی و گرایشی است برای نمونه آیا شناخت حقوق والدین یک هدف شناختی است در مجموعه حاضر هدفی با عنوان شناخت حقوق والدین ثبت و یا گرایش به این حقوق ثبت نشده چرا که دانستن حقوق والدین به تنهایی ارزشی ندارد و آموختن این حقوق تنها برای انجام وظایف رفتاری است بنابراین ما یک هدف داریم با عنوان حقوق والدین که در اهداف رفتاری قرار می گیرد در مقابل هدفی مانند شناخت صفات و عظمت خداوند دارای ارزش اصالی است و حتی اگر فرد هیچ رفتاری متناسب با این شناخت نداشته باشد خود این شناخت دارای ارزش هدفی است همانگونه که محبت اهل بیت با صرف نظر از چگونگی رفتار از ارزش اصالی برخوردار است بنابراین این تنها شناخت ها و گرایش های دارای ارزش اصالی هدف سازند.

• اهداف محور ارتباطی خداوند ( اساسی)

محور ارتباطی ساحات انسانی	بینشی اساسی ( بنیادین ) محتوایی	گرایشی اساسی محتوایی	رفتاری اساسی
			درونی		برونی
			واجبات	مستحبات	واجبات	مستحبات
خداوند	۱٫    شناخت عظمت و اوصاف خدای متعال ۲٫    مساله خلقت و قضا و قدر الهی ۳٫    شناخت جایگاه انبیاء و اولیاء الهی ، بالاخص اهل بیت(ع) در هدایت الهی ۴٫    شناخت جایگاه و ویژگی های قرآن در  هدایت الهی ۵٫     شناخت حقیقت دین و مساله خاتمیت و جامعیت اسلام	۶٫    امیدواری به خدواند ۷٫    احساس محبت به خدواند ۸٫    احساس فقر و نیاز به خدواند ۹٫    احساس محبت به اهل بیت (ع) بالأخص حضرت ولی عصر (عج)	۱۰٫            ملتزم به فرامین الهی (توحید در تشریع)	۱۱٫            توکل ۱۲٫            خوف و خشیت و خضوع نسبت به خداوند	– توانمندی عبادات واجب ۱۳٫           نماز ۱۴٫            روزه ۱۵٫            حج	– توانمندی در عبادات مستحبی ۱۶٫            انس با قرآن ۱۷٫            انس با  دعا و مناجات ۱۸٫            توسل به اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین ۱۹٫            نماز مستحبی ۲۰٫            روزه های مستحبی ۲۱٫            اعمال مستحبی ۲۲٫           اهل توبه و استغفار ۲۳٫            یاد خدا و درک حضور او (پرهیز از غفلت) ۲۴٫            شکر خداوند

 

• اهداف محور ارتباطی خود ( اساسی)

ساحات انسانی محور ارتباطی	بینشی		گرایشی		رفتاری
	اساسی بنیادین		اساسی		اساسی
	محتوایی	ابزاری شکلی	محتوایی	ابزاری	محتوایی	ابزاری
خود	۱٫ شناخت ظرفیت ها،جایگاه و هدف انسان در نظام خلقت. ۲٫ شناخت آخرت و وفات و شرایط زندگی انسان در آخرت. ۳٫ شیطان شناسی ۴٫ دنیا شناسی ۵٫ هوای نفس	۶٫ شناخت ویژگی های دوران جوانی و نوجوانی به ویژه در دوران معاصر (الف : اگرشناسا خود نوجوان باشد)	۷٫  عزت نفس و احساس کرامت و مسئولیت در برابر شخصیت انسانی خود.	۸٫  اعتماد به نفس در پرتو استعداد های خدادادی	۹٫ زهد	۱۰٫ مراقبه و محاسبه و مشارطه ۱۱٫  انس با خلوت برای تفکر ۱۲٫ مرگ اندیشی ۱۳٫ توانمندی برنامه ریزی و مدیریت  زمان و تصمیم گیری ۱۴٫ فرهنگ کتاب خوانی(توانایی مطالعه نظام مند) ۱۵٫ فرهنگ مشاوره ( توانایی مشاوره با  دیگران)

 

• اهداف محور ارتباطی خود ( غیر اساسی)

ساحات انسانی محور ارتباطی	رفتاری / غیر اساسی/ محتوایی
	مادی						معنوی
	واجب و حرام			مستحب			واجب		مستحب
	مالی	جسمی	جنسی	مالی	جسمی	جنسی	وابسته به ظاهر	صفات	وابسته به ظاهر	صفات
خود	۱٫      اسراف و تبذیر		۲٫      پرهیز از خود ارضایی ۳٫      پرهیز از موسیقی ۴٫      پرهیز از محرکات جنسی (دیدنی ها،‌شنیدنی ها و ..)	۵٫       پرهیز از تجمل گرایی(ساده زیستی)	۶٫      فرهنگ بهداشت ( بهداشت بیشتر) ۷٫      فرهنگ تغذیه ( تغذیه بهتر) ۸٫      فرهنگ ورزش ( ورزش عمومی) ۹٫       آراستگی	۱۰٫  ورع در پرهیز از محرکات جنسی	۱۱٫  پرهیز از خوردنی ها و آشامیدنی ها ۱۲٫  پرهیز از کوچک کردن خود(حفظ شخصیت خود)	۱۳٫  پرهیز از عجب ۱۴٫  پرهیز از حسادت ۱۵٫   پرهیز از حرص ۱۶٫   پرهیز از ریا	۱۷٫  پرهیز از  شنیدنی های بیهوده   ۱۸٫  پرهیز از سخنان بیهوده   ۱۹٫   پرهیز از دیدنی های بیهوده   ۲۰٫   پرهیز از شکم بارگی	۲۱٫  حلم (پرهیز از عصبانیت در برابر دیگران)   ۲۲٫  صبر (در عبادت و مصیبت و معصیت و..)   ۲۳٫  پند و نقد پذیری از دیگران   ۲۴٫  پرهیز از تنبلی و کسالت(و  پرکاری و نشاط) ۲۵٫  پرهیز از ترس (و شجاعت)

 

• اهداف محور ارتباطی دیگران ( غیر اساسی)

ساحات انسانی محور ارتباطی	رفتاری ( حقوق مشترک) / غیر اساسی/ محتوایی
	مادی						غیر مادی
	واجب و محرمات			فضائل و نوافل			واجب و محرمات	فضائل و نوافل
	مالی	جسمی	جنسی	مالی	جسمی	جنسی
دیگران   خانواده( پدر و مادر ،همسر ، فرزندان ، خواهر و برادر و ارحام) همسایگان دوستان معلمین مربیان مومنین حیوانات و …	۱٫  رعایت بیت المال ۲٫    امانت داری ۳٫   خمس و زکات ۴٫   نفقه ۵٫                     رعایت حقوق مالی دیگران  (رشوه ، ربا ،غصب و ..) ۶٫   حفظ سرمایه های عمومی طبیعی و ملی	۷٫                  پرهیز از آسیب جسمی به دیگران(و دفاع از دیگران) (نزاع بدنی)	۸٫  عفت و پاکدامنی در برابر دیگران(روابط)	۹٫    قرض الحسنه ۱۰٫           پرهیز از بخل (دستگیری ازمحرومین) (صدقه) ۱۱٫  هدیه به دیگران		۱۲٫ حیا و فرهنگ پوشش	پرهیز از گفتنی های حرام: ۱۳٫   ناسزا ۱۴٫   تهمت ۱۵٫   دروغ ۱۶٫   غیبت ۱۷٫   سخن چینی ۱۸٫   تمسخر ۱۹٫   شایعه پراکنی ۲۰٫  امر به معروف و نهی از منکر ۲۱٫  پرهیز از مراء و جدال ۲۲٫   پرهیز از سوء ظن(حسن ظن) ۲۳٫   پرهیز از خلف  وعده (وفای به عهد)(زمانی و …) ۲۴٫  رعایت عدالت و انصاف  در برابر دیگران؟؟؟ ۲۵٫   اهتمام به امور مومنین؟؟؟ ۲۶٫  پرهیز از نیرنگ  و نفاق(صداقت و راستگویی) ۲۷٫              ۲۷٫ پرهیز از تکبر	۲۸٫حفظ آبروی مومن(عیب پوشی) ۲۹٫پرهیز از انتقام( عفو  و گذشت) ۳۰٫رفق و مدارا ۳۱٫رأفت و محبت و خیر خواهی ۳۲٫ حسن خلق( خوشرویی و خوش زبانی) ۳۳٫  توانایی ارشاد و پند دیگران ۳۴٫شاد کردن دیگران ۳۵٫ سلام به دیگران ۳۶٫ تواضع ۳۷٫تشکر از دیگران(فرهنگ تشکر)