اشاره: بی‌شک یکی از مهم‌ترین، کهن‌ترین و اثرگذارترین روش‌های انتقال و ترویج یک فرهنگ، ادبیات و خصوصاً اشعار زیبا و غنی هر فرهنگی است. ادبیات فارسی هم با غنا و قدمت بالای خود، یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین آنها در تعلیم و ترویج فضایل اخلاقی، همچون همت بلند، جوانمردی و … می‌باشد. به همین مناسبت، برخی اشعار زیبای پارسی را که به این موضوعات پرداخته‌اند تقدیم میکنیم.
حکایت حاتم طایی و صفت جوانمردی او
شنیدم در ایام حاتم که بود به خبل اندرش بادپایی چو دود
صبا سرعتی، رعد بانگ ادهمی که بر برق پیشی گرفتی همی
به تگ ژاله می‌ریخت بر کوه و دشت تو گفتی مگر ابر نیسان گذشت
یکی سیل رفتار هامون نورد که باد از پیش باز ماندی چو گرد
ز اوصاف حاتم به هر بر و بوم بگفتند برخی به سلطان روم
که همتای او در کرم مرد نیست چو اسبش به جولان و ناورد نیست
بیابان نوردی چون کشتی بر آب که بالای سیرش نبرد عقاب
به دستور دانا چنین گفت شاه که دعوی خجالت بود بی‌گواه
من از حاتم آن اسب تازی نهاد بخواهم، گر او مکرمت کرد و داد
بدانم که در وی شکوه مهی است وگر رد کند بانگ طبل تهی است
رسولی هنرمند عالم به طی روان کرد و ده مرد همراه وی
زمین مرده و ابر گریان بر او صبا کرده بار دگر جان در او
به منزلگه حاتم آمد فرود بر آسود چون تشنه بر زنده رود
سماطی بیفکند و اسبی بکشت به دامن شکر دادشان زر بمشت
شب آنجا ببودند و روز دگر گفت آنچه دانست صاحب خبر
همی گفت و حاتم پریشان چو مست به دندان ز حسرت همی کند دست
که ای بهره‌ور موبد نیک نام چرا پیش از اینم نگفتی بیام؟
من آن باد رفتار دلدل شتاب ز بهر شما دوش کردم کباب
که دانستم از هول باران و سیل نشاید شدن در چراگاه خیل
به نوعی دگر روی و راهم نبود جز او بر در بارگاهم نبود
مروت ندیدم در آیین خویش که مهمان بخسبد دل از فاقه ریش
مرا نام باید در اقلیم فاش دگر مرکب نامور گو مباش
کسان را درم داد و تشریف و اسب طبیعی است اخلاق نیکو نه کسب
خبر شد به روم از جوانمرد طی هزار آفرین گفت بر طبع وی
سعدی، بوستان، باب دوم در احسان
مواعظ سعدی
ای نفس اگر به دیده تحقیق بنگری درویشی اختیار کنی بر توانگری
ای پادشاه شهر چو وقتت فرا رسد تو نیز با گدای محلت برابری
گر کیمیای دولت جاویدت آرزوست بشناس قدر خویش که گوگرد احمری
بار درخت علم ندانم مگر عمل با علم اگر عمل نکنی شاخ بی‌بری
علم آدمیت است و جوانمردی و ادب ورنی ددی، به صورت انسان مصوری
از صد یکی به جای نیاورده شرط علم وز حب جاه در طلب علم دیگری
مردان به سعی و رنج به جایی رسیده‌اند تو بی‌هنر کجا رسی از نفس پروری
عمری که می‌رود به همه حال جهد کن تا در رضای خالق بی‌چون به سر بری
سعدی، مواعظ، قصاید
گفتاری در نگه داشتن خاطر درویشان
مها زورمندی مکن با کهان که بر یک نمط می‌نماند جهان
سر پنجه ناتوان بر مپیچ که گر دست یابد برآیی به هیچ
مپندار در پای کار کسی که افتد که در پایش افتی بسی
تحمل کن ای ناتوان از قوی که روزی تواناتر از وی شوی
به همت برآر از ستیهنده شور که بازوی همت به از دست زور
لب خشک مظلوم را گو بخند که دندان ظالم بخواهند کند
گرفتم کز افتادگان نیستی چو افتاده بینی چرا نیستی؟
سعدی، بوستان، باب اول
عزت و بزرگواری
گر مرا دنیا نباشد خاکدانی گو مباش بار عالی همتم، زاغ آشیانی گو مباش
گر همه کامم برآید نیم نانی خورده گیر ور جهان بر من سرآید نیم جانی گو مباش
چون طمع یک سو نهادم پایمردی گو مخیز چون زیان اندر کشیدم ترجمانی گو مباش
وه که آتش در جهان زد عشق شورانگیز من چون من اندر آتش افتادم جهانی گو مباش
در بن دیوار درویشی چه خوابت میبرد سر بنه بر بام دولت نردبانی گو مباش
سعدیا درگاه عزت را چه می‌باید سجود گرد خاک آلوده‌ای بر آستانی گو مباش
سعدی، مواعظ، غزلیات
همت بلند
من نه آن رندم که ترک شاهد و ساغر کنم محتسب داند که من این کارها کمتر کنم
عشق دردانه است و من غواص و دریا میکده سر فرو بردم در آنجا تا کجا سر برکنم
بازکش یک دم عنان ای ترک شهر آشوب من تا ز اشک و چهره راهت پر زر و گوهر کنم
من که از یاقوت و لعل اشک دارم گنج‌ها کی نظر در فیض خورشید بلند اختر کنم
چون صبا مجموعه گل را به آب لطف شست کج دلم خوان گر نظر بر صفحه دفتر کنم
عهد و پیمان فلک را نیست چندان اعتبار عهد با پیمانه بندم شرط با ساغر کنم
من که دارم در گدایی گنج سلطانی به دست کی طمع در گردش گردون دون پرور کنم
گر چه گرد آلود فقرم شرم باد از همتم گر به آب چشمه خورشید دامن تر کنم
عاشقان را گر در آتش می‌پسندد لطف دوست تنگ چشمم گر نظر در چشمه کوثر کنم
دوش لعلش عشوه‌ای می‌داد حافظ را ولی من نه آنم کز وی این افسانه‌ها باور کنم
حافظ شیرازی
بلند نظری
ای خوشا مستانه سر در پای دلبر داشتن دل تهی از خوب و زشت چرخ اخضر داشتن
نزد شاهین محبت بی پر و بال آمدن پیش باز عشق آیین کبوتر داشتن
سوختن بگداختن چون شمع و بزم افروختن تن به یاد روی جانان اندر آذر داشتن
اشک را چون لعل پروردن به خوناب جگر دیده را سوداگر یاقوت احمر داشتن
هر کجا نور است چون پروانه خود را باختن هر کجا نار است خود را چون سمندر داشتن
آب حیوان یافتن بی رنج در ظلمات دل زان همی نوشیدن و یاد سکندر داشتن
از برای سود، در دریای بی پایان علم عقل را مانند غواصات، شناور داشتن
گوشوار حکمت اندر گوش جان آویختن چشم دل را با چراغ جان منور داشتن
در گلستان هنر چون نخل بودن بارور عار از ناچیزی سرو و صنوبر داشتن
از مس دل ساختن با دست دانش زر ناب علم و جان را کیمیا و کیمیاگر داشتن
همچو مور اندر ره همت همی پا کوفتن چون مگس همواره دست شوق بر سر داشتن
امان از بی همتی!
نخوانده فرق سر از پای، عزم کو کردیم نکرده پرسش چوگان، هوای گو کردیم
به کار خویش نپرداختیم، نوبت کار تمام عمر، نشستیم و گفت و گو کردیم
به وقت همت و سعی و عمل، هوس راندیم به روز کوشش و تدبیر، آرزو کردیم
بسی مجاهده کردیم در طریق نفاق ببین چه بیهده تفسیر «جاهدوا» کردیم
چو نان ز سفره ببردند، سفره گستردیم چو آب خشک شد، اندیشه سبو کردیم
اگر که نفس، بد اندیش ما نبود چرا ملول گشت، چو ما رسم و ره نکوه کردیم
چو عهدنامه نوشتیم، اهرمن خندید که اتحاد نبود، اینکه با عدو کردیم
چراغ عقل، نهفتیم شامگاه رحیل از آن به ورطه تاریک جهل، رو کردیم
به عمر گم شده، اصلا نسوختیم، ولیک چو سوزنی ز نخ افتاد، جست و جو کردیم
به غیر جامه فرصت، که کس رفوش نکرد هزار جامه دریدند و ما رفو کردیم
ر فرط آز، چو مردار خوار تیره درون هماره بر سر این لاشه، های و هو کردیم
چو زورمند شدیم، از دهان مسکینان به جبر، لقمه ربودیم و در گلو کردیم
ز رشوه، اسب خزیدیم و خانه و ده و باغ به اشک بیوه‌زنان، حفظ آبرو کردیم
از آن ز شاخ حقایق، به ما بری نرسید که ما همیشه حکایت ز رنگ و بو کردیم
پروین اعتصامی
کار هرکس به قدر همت اوست
جامی! از شعر و شاعری باز آی! با خموشی ز شعر دمساز آی!
شعر، شعر خیال بافتن است بهر آن شعر، مو شکافتن است
به عبث، شغل مو شکافی چند؟ شعرگویی و شعربافی چند؟
هست همت چو مغز و کار چو پوست کار هر کس به قدر همت اوست
نه، چه گفتم؟ چه جای این سخن است؟ رای دانا ورای این سخن است
کار، فرخنده گشته از فرهنگ کارگر را در او چه تهمت و ننگ؟
همت مرد جون بلند بود در همه کار ارجمند بود
کار کید ز کارخانه خیر در دو عالم بود نشانه خیر
مدح دونان به نغز گفتاری خرده‌دان را بود نگون ساری
همه ملک جهان، حقیر بود زآنکه آخر فناپذیر بود
با دهانی ز قیل و قال خموش می‌کنم از زیان حال، خروش
آن خروشی که گوش جان شنود بلکه اهل خرد به آن گرود
بر همین نکته ختم شد مقصود لله الحمد و العلی و الجود
عبدالرحمن جامی
همت عالی
ای همیشه دل به حرص و آز کرده مرتهن داده یکباره عنان خود به دست اهرمن
هیچ نندیشی که آخر چون بود فرجام کار اندر آن روزی که خواهد بود عرص ذوالمنن
گر پی حاجت نگردی بر پی حجت مپوی ور سر میدان نداری طعنه بر مردان مزن
یا ز بی آبی چو خار از خیرگی دیده مدوز یا ز رعنایی چو گل بر تن بدران پیرهن
گر کلیمی سحر فرعون هوا را نیست کن ور خلیلی غیرت اغیار را در هم شکن
همت عالی بباید مرد را در هر دو کون تا کند قصر مشید ربع و اطلال و دمن
بگذر از گفتار ما و من که لهو است و مجاز عاشق مجبور را زیبا نباشد ما و من
باز را دست ملوک از همت عالی است جای جغد را بوم خراب از طبع دون شد مستکن
سنایی غزنوی
همت درویش چون خورشید می‌باید
دل من پیر تعلیم است و من طفل زبان دانش دم تسلیم سر عشر و سر زانو دبستانش
نه هر زانو دبستان است و هر دم لوح تسلیمش نه هر دریا صدف‌دار است و هر نم قطره نیسانش
خود آن کس را که روزی شد دبستان از سر زانو نه تا کعبش بود جودی و نی تا ساق طوفانش
زهی تحصیل دانایی که سوی خود شدم نادان که را استاد دانا بود چون من کرد نادانش
مرا همت چو خورشید است شاهنشاه زند آسا که چرخش زیر ران است و سر عیساست بر رانش
بلی خود همت درویش چون خورشید می‌باید که سامانش همه شاهی و او فارغ ز سامانش
سلیمانی است این همت به ملک خاص درویشی که کوس رب هب لی می‌زنند از پیش میدانش
برفتم پیش شاهنشاه همت تا زمین بوسم اشارت کرد دولت را که بالا خوان و بنشانش
به خوان سلوتم بنشاند و خوان حاجل نبود آنجا که اشکم چون نمک بود و رخ زرین نمکدانش
مرا دل گفت گنج فقر داری در جهان منگر نعیم مصر دیده کس چه باید قحط کنعانش
نه درویش است هرکش تاج سلطانی کند سغبه که درویش آنکه سلطانی و درویشی است بکسانش
خاقانی شروانی
مرد همت
اگر هستی تو عالی همت ای یار مشو قانع در این ره جز بدیدار
بدین ره هر که عالی همت آمد سزای قرب و وصل حضرت آمد
چو عالی همت آمد مرد درویش کند ترک وجود و هستی خویش
هلاک تو به همت بدر گردد به همت دان که صاحب قدر گردد
یقین میدان که هستی مرد همت که باشد همتت در خورد همت
چو عالی همتی گردی ز احرار بود عالی همم پیوسته ز اخیار
بنا از همت عالی برآور پس آنگه اربعین دیگر آور
عطار نیشابوری
همت والا
ای ز ازل گوهر پاک آمده گوهر تو زیور خاک آمده
چنبر نه چرخ بسی بیخت خاک تا تو برون آمدی ای در پاک
دفتر معنی تو ز بر خونده‌ای تخته اسما ز پدر خوانده‌ای
جان و جهان همه عالم تویی وانچه نگنجد به جهان هم تویی
هیچ کسی ره سوی بالا نیافت تا قدم از همت والا نیافت
برنروی یک قدم از جای خویش تا ننهی بر دو جهان پای خویش
دیده اندیشه فلک بیز دار رخنه ببین پیک نظر تیز دار
امیر خسرو دهلوی
راه سلوک
سالک راه حق بیا همت از اولیا طلب همت خود بلند کن سوی حق ارتقا طلب
فاش ببین که دعا روی خدا در اولیا بهر جمال کبریا آینه صفا طلب
گفت خدا که اولیا روی من و ره من‌اند هر چه خواهی از خدا بر دو اولیا طلب
چشم بصیرتت بخود نور پذیر کی شود نور بصیرت دل از صاحب انّما طلب
شرع سفینه‌ی نجات آل رسول ناخدات ساکن این سفینه شو دامن ناخدا طلب
خسته‌ی جهل را بگوی خیز و بیا بجست جوی از بر ما شفا بجو از دم ما دعا طلب
مفلس بینوا بیا از در ما بجوا نوا صاحب مدعا بیا از در ما دوا طلب
چند زیست همتی فرش شوی برین زمین روی بروی عرش کن راه سوی سما طلب
چیست سما سمای غیب ممکلت بری زعیب جای بقای جاودان سعی کن آن بقا طلب
راحت و امن و عافیت گر طلبی درین جهان زهد و قنوع پیشه کن مملکت رضا طلب
هست طلب بحق سبب گر بسزا بود طلب هر چه طلب کنی چو فیض یاوه مگو بجا طلب
فیض کاشانی
بذل همت
تا به کی خواهی شوی بی‌رنج و بی‌زحمت عزیز کس نمی‌گردد به نزد خلق بی‌علت عزیز
عزت ار خواهی پی آسایش خلق خدای بذل همت کن که سازد مرد را همت عزیز
خدمتی کن خلق را تا عزتی حاصل کنی شد ایاز اندر بر محمود از خدمت عزیز
از وطن داری گزین، تا چون گهریابی بها یوسف از کنعان برون شد گشت در غربت عزیز
اهل معنی باش و چشم از صورت آرایی بپوش تا شوی در دیده مردم به هر صورت عزیز
حُسن خُلقت شرط دلداری بودنی حُسن خَلق گل به چشم خلق هست از خوبی خلقت عزیز
نیست فرقی در میان فقر و غنا را پیش ما گر همه از دوست چون عزت بود ذلت عزیز
رنجی از عزلت مرا گردیده عزت بیشتر زین سبب باشد به چشمم گوشه عزلت عزیز
هادی پیشرفت (رنجی)
شمع روشن
تا نیست نگردی، ره هستت ندهند این مرتبه با همت پستت ندهند
چون شمع قرار سوختن گر ندهی سر رشته روشنی به دستت ندهند
شیخ بهایی
غلام همت صاحبدلان جانبازم که در عطیه شکورند و در بلیه صبور
خواجوی کرمانی
دور گردان را به احسان یاد کردن همت است ورنه هر نخلی به پای خود ثمر می‌افکند
به هیچ جا نرسد هر که همتش پست است پر شکسته خس و خار آشیانه شود
صائب تبریزی
در دام حادثان ز کس یاوری مجوی بگشا گره به همت مشکل‌گشای خویش
سعی طبیب موجب درمان درد نیست از خود طلب دوای دل مبتلای خویش
رهی معیری
به گاه فقر توانگر نمای هست باش که گر چه هیچ نداری بزرگ دارندت
نه آنکه با همه هستی شوی خیس مزاج شوی اگر چه تو قارون، گدا شمارندت
امین یمین فریومدی
جهان گنجینه پند است و جز پند در این آیینه عبرت نما نیست
خوشا کاخ بلند عزت نفس که محکم‌تر بنایی زین بنا نیست
خوشا دربار استغنا که آنجا گرایان را به شاهان اعتنا نیست
قاسم رسا
مرغ را پر میبرد تا آشیان پر مردم همت است ای مردمان
مولوی
به هیچ جا نرسد هر که همتش پست است پر شکسته خس و خار آشیا شود
صائب تبریزی
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن که دوست خود روش بنده پروری داند
غلام همت آن رند عاقبت سوزم که در گدا صفتی کیمیا‌گری داند
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزادست
غلام همت آن نازنینم که کار خیز بی روی و ریا کرد
ذره را تا نبود همت عالی حافظ طالب چشمه خورشید درخشان نشود
مرغ را پر میبرد تا آشیان پر مردم همت است ای مردمان
موعظهای دیگر از سعدی
حاجت خلق از در خدای برآید مرد خدایی چکار بر در والی؟
راغب دنیا مشو که هیج نیرزد هر دو جهان پیش چشم همت عالی
سعدی، مواعظ، قطعات
گوهر همت
هر که صاحب همت آمد مرد شد همچو خورشید از بلندی فرد شد
گر چو گوهر همت عالی بود بر سر زر جای تو خالی بود
گر به هر چیزی فرود آیی به راه کی توانی خورد جام از دست شاع
