گفت‌وگو با آقای محسن یزدی، مدیر مرکز مستند سوره (حوزۀ هنری)
مستند به عنوان نمایشی واقعی از جهان، یکی از مهم‌ترین عناصر تأثیرگذار رسانه‌ای در دنیای امروز است. اهمیت مستند از آنجا است که قابلیت تلفیق حقیقت با هنر را دارد، تا یک اثر مهم خلق کند؛ چیزی که شاید حتی دنیا را تغییر دهد. بر این اساس گفت‌وگویی با جناب آقای محسن یزدی، از مستندسازان جوان کشور و هم‌چنین مدیر مرکز مستند سوره، پیرامون این مسئله داشتیم.
مستند چیست؟
مستند به فیلمی گفته می‌شود که قابل استناد باشد و داستانی نباشد. فیلمی که روایت‌گر یک اتفاق واقعی باشد و مبتنی بر داستان و داستان‌پردازی و این‌گونه مسایل نباشد. البته مستندها می‌توانند قصه‌گو باشند؛ اما در حقیقت یک واقعه‌ای را بدون کم و کاست تعریف می‌کنند.
تأثیر گذاری مستند در فرهنگ و جریان‌سازی فرهنگی، چگونه است؟
مستندها انواع مختلفی دارند؛ مستندهای اطلاع‌رسان، آموزشی، حیات وحش که کارکرد خودشان را دارند. در این میان، مستندهای اطلاع‌رسان و آموزشی را باید تقویت نمود؛ چون به صورت مستقیم در فرهنگ جامعه مؤثر هستند. برای مثال الآن پنج سال است که اخبار سوریه به اطلاع مردم می‌رسد، ولی اگر از کسی پرسیده شود که خواستگاه جریان سوریه کجاست، جوابی ندارد. یا در مسئلۀ هسته‌ای که این همه روی آن تبلیغات می‌کنیم، اگر از ده نفر پرسیده شود که چه فوائدی که برای ما دارد، در مانده می‌شوند. شاید نتوانند بگویند، چون کسی برای آنها توضیح نداده است. از این قبیل مثال‌ها زیاد است. اگر در مستندها این مسایل به صورت ریز پرداخته شود، در جامعه فرهنگ‌سازی صورت می‌گیرد و زمینۀ اقدامات بعدی می‌شود؛ کاری که در دنیا به صورت حرفه در حال انجام است، اما متأسفانه ما هنوز مسایل اساسی را به مردم نگفتیم! نه اینکه نمی‌توانیم بگوییم، نگفتیم! باید برای مردم توضیح بدهیم. باید با منطق و استدلال قانعشان کنیم. مستند این قابلیت را دارد که مسایل را به صورت واقعی و تأثیرگذار برای مردم بیان نماید.
وضعیت مستندسازی در کشور چگونه است؟
ما مستندساز خوب، زیاد داریم. یکی باید برنامه سفارش بدهد و هماهنگ کند. موضوع خیلی ساده است. اما متاسفانه کار ما شده دیدن برنامه‌های شبکه‌های فارسی زبان و لیست کردن برنامه‌هایشان و پاسخ دادن به آنها! در صورتی که کسی نمی‌آید بپرسد این همه مراکز مستندسازی که در کشور با این امکانات، چه کاری کرده‌اند؟ بنده معتقدم که کار شده، اما چرخۀ معیوب تولید و پخش، علاوه بر کاهش تولید مستند خوب –علی‌رغم وجود مستندساز خوب و جوان- باعث شده مستندهای خوبی هم که ساخته شده‌اند، نمایش خوب و درخور، نداشته باشند. با این حال اگر کسی از وضعیت مستند در کشور مطلع باشد، تصدیق می‌کند وضعیت مستند ما به لحاظ کیفیت ساخت و محتوا، در وضعیت بدی قرار ندارد. یعنی ما با توجه به امکانات و هزینه‌هایی که در اختیار داریم، جزء کشورهایی هستیم که مستندهای خوبی تولید می‌کنیم.
وضعیت مستندسازی در دنیا چگونه است و تفاوت مستندسازان ایرانی با آنها چیست؟
سیستم مستندسازی در دنیا فرق می‌کند. هزینه‌های هنگفتی برای مستند می‌کنند؛ تحقیقات درجۀ یک دارند. پروداکشن بعضی از این مستندها، اصلاً عجیب و غریب است. عدد و رقم‌هایشان با عدد و رقم‌های ما خیلی فرق می‌کند. نکتۀ مهم‌تری که آنها توجه دارند، این است که در مستندسازی، نگاه جهانی دارند و آنچه را می‌سازند، برای مخاطب جهانی تولید می‌کنند؛ اما مستندسازان ما گاهی برای مردم خودمان هم تولید نمی‌کنند و نگاهشان در تولید، برای فلان جشنوارۀ مستند است. بعضی دیگر از مستندسازان ما هم فکر می‌کنند که جهانی فکر کردن، یعنی اینکه ببینیم رسانه‌های جهان چه می‌گویند و ما بر اساس آن تولیداتی داشته باشیم.
راهبرد کشورها و شبکه‌های معاند در مستندسازی بر علیه جمهوری اسلامی ایران و انقلاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بالاخره دشمن، دشمن است! یعنی شما اگر انتظار دارید که مثلاً یک شبکه‌ای با یک عقبۀ صد و خرده‌ای ساله، با آدم‌ها و پول‌های درجۀ یک، بایستند و ببیند که شما کاری می‌کنید یا نمی‌کنید، این‌گونه نیست؛ دشمن کارش را انجام می‌دهد. من گاهی از تعجب یا اظهار شگفتی بعضی، تعجب می‌کنم؛ که شبکه من و تو یا فلان شبکۀ کذایی، تولیدی را داشته یا کاری انجام داده است! خب انگلیس کارش را انجام می‌دهد! ما هستیم که کارمان را انجام نمی‌دهیم. نهایتش این است که بدویم و جوابش را بدهیم که آن را هم انجام نمی‌دهیم. می‌خواهم بگویم که آنها به دلیل سیستم‌های اجتماعی و شبکه‌هایشان، قوی هستند؛ اما این مشکلاتی که ما داریم، فقط از قدرت آنها نیست، از کم کاری خودمان است. به امکانات خودمان کم توجه هستیم. برای مثال سال‌ها است که تلوزیون، آرشیوهای درجۀ یکی از دورۀ پهلوی دارد، ولی هیچ وقت نمی‌بینید که یک مستند خوب راجع به پهلوی تولید و از تلویزیون پخش بشود. نه اینکه اصلاً تولیدی صورت نگرفته باشد، ولی آن‌چنان که باید، نبوده است. إن‌شاءالله این مسئله نیز مرتفع بشود.
اگر قرارگاه‌های دانش‌آموزی و دانش‌آموزان بخواهند در فضای مستندسازی فعال بشوند، چه راهکاری را پیشنهاد می‌دهید؟
الآن اکران فیلم‌ها، چه مستند و چه داستانی، در دانشگاه‌ها خیلی مد شده و مورد توجه قرار گرفته است، که به نظرم خیلی خوب است. اما من گمان می‌کنم که نشان دادن فیلم‌هایی متناسب با نوجوانان در مدارس، اهمیت خیلی بیشتری داشته باشد؛ خصوصاً فیلم‌های مستند، اطلاع‌رسان و آموزشی، که ما کلاً از آنها غافل هستیم. فیلم‌های مستندی که دربارۀ درس‌ها، مسایل کشور یا مسایل مربوط به خودشان، مانند بلوغ و… باشد، چیزهایی است که ما کلاً به آن توجه نداریم. گاهی یک فیلم ضعیف، کار پنج تا کتاب، شش ماه کار یا تلاش صد نفر آدم متخصص را انجام می‌دهد. متأسفانه ما به حوزۀ مدارس توجه نداریم. من البته خودم در حوزۀ هنری، همیشه دلم می‌خواست که این کار را انجام بدهم، اما متأسفانه تا حالا نتوانستم. گمان می‌کنم اولین کاری که می‌شود انجام داد، این است که مستندهای آموزشی خوبی تولید نمود. حتی کتاب‌های درسی بچه‌ها را می‌توان در مستندهای بیست دقیقه‌ای، نیم ساعته، چهل دقیقه‌ای، نود دقیقه‌ای، ساخت. اینها اصلاً کار سختی نیست. اتحادیه می‌تواند در تولید و توزیع -که به نظرم توزیع آن، از تولیدش نیز مهم‌تر است- ورود کند. نیاز نیست که خودش تولید کند، بلکه با همکاری ما یا دوستان ما، مستندی تولید شود و مسئولیت نمایش و توزیعش با اتحادیۀ انجمن‌های دانش‌آموزان باشد. مشکلی که در چرخۀ تولید و توزیع مستند به آن اشاره شد هم مرتفع می‌شود.
دراین راه، امکانات و ظرفیتی که دارید، چگونه است؟
ما تمایل داریم در حوزۀ مدارس با مشارکت اتحادیه، تولید داشته باشیم و این قابل مذاکره است. امکاناتی که دارند و هزینه‌هایی که متوجه کار است را با همکاری هم تأمین کنیم و برنامه‌ریزی‌هایی را برای تولید داشته باشیم، تا در عرصه‌های مختلف برای مدارس و دانش‌آموزان، مستندهایی ساخته بشود. با این کار، ممکن است نکته‌ای در ذهن نوجوانان باقی بماند که تا آخر عمر بیمه‌اش کند یا او را خیلی جلو ببرد. شما تأثیر آن را می‌توانید در آشنایی نسل جدید با مختار یا یوسف پیامبر، با فیلم مختارنامه یا یوسف، به صورت واضح ببنید. البته این به خواست اتحادیه و مجموعه‌های دانش‌آموزی برمی‌گردد. البته حوزۀ هنری علاقه‌مند است و می‌تواند در این موارد، کمک بکند که اتفاقات خوبی صورت بگیرد. هرچند اگر این کار هم نشد، چه خوب است مستندهای فاخری که تولید شده، توسط مربیان برای دانش‌آموزان به نمایش دربیاید.
پیشنهاد شما در مورد مستندهای فاخری که مربیان و دانش‌آموزان تماشا کنند، چیست؟
مستندی که اخیراً توسط حوزۀ هنری تولید شد، به نام «در برابر طوفان» در موضوع انقلاب، که کار خوبی است. مستندهای «از خون جون»، «پیاده تا آسمان»، «حیاط خلوت آمریکا» و «من ایرانی‌ام»، پیشنهادهای خوبی برای تماشا هستند.
اگر دانش‌آموزانی به آموزش و ساخت مستند علاقه داشته باشند، ظرفیتی در این باره دارید؟
بله. ما قرارگاه‌های استانی داریم که هم در استعدادیابی و هم در آموزش و تولید، کمک‌هایی را می‌توانند به دوست‌داران ورود به این حوزه داشته باشند.
