یکی از ملاک‌های اصلی در انتخاب و خرید کتاب، در همه جای دنیا، جوایزی است که هر کتاب برده است. به طوری که یک بار برگزارکنندگان جایزۀ گنکور، در انتقاد از ارزش مادی اندک جایزۀ‌شان (یک چک ۱۰ یورویی، در مقایسه با جایزۀ یک و نیم میلیون دلاری نوبل) گفته بودند: «خود جایزه چنان اعتباری دارد که فروش موفق کتاب را تضمین کند و از این راه، نویسنده را میلیونر می‌کند». در ایران اما جوایز ادبی، هنوز آن‌قدر اعتبار و سابقه پیدا نکرده‌اند که بتوانند چنین تأثیرات عظیمی بر بازار نشر بگذارند. این جوایز یا عمر کوتاهی دارند، یا در مورد داوری و برگزاری آنها حرف و حدیث مطرح می‌شود و یا اصلاً اساسنامۀ روشن و واضحی ندارند که خواننده بداند اگر طالب چه نوع کتابی است، باید به برگزیدگان کدام‌یک توجه کند! با این حال، وجود همین جوایز، بهتر از نبودشان است؛ برای رشد و حرفه‌ای شدن ادبیات، چاره‌ای جز داشتن جوایز ادبی و شکل‌گیری رقابت بین آثار مختلف نیست. در این یادداشت مهم‌ترین جوایز ادبی، در حوزۀ ادبیات داستانی را با آخرین برگزیدگانشان معرفی کرده‌ایم. به جز این جوایز، جوایزی در حوزۀ داستان‌نویسی، شعر و ترجمه هم وجود دارد. به علاوه آثار حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان نیز جوایز مخصوص به خود را دارند که در شماره‌های آتی به معرفی آنها خواهیم پرداخت.
جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی
مهم‌ترین جایزۀ کتاب در کشور ما، جایزۀ کتاب سال است. جایزه‌ای که هر ساله در بهمن ماه و ضمن آیین‌های بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی، اهدا می‌شود. این جایزه را خانۀ کتاب داوری می‌کند و تأیید نهایی آن با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است و توسط رییس جمهور اعطا می‌شود. میزان جایزه، سی سکۀ بهار آزادی است و به آثار برتر در بخش‌های کلیات، فلسفۀ اسلامی، فلسفۀ غرب، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنر، ادبیات و تاریخ اهدا می‌شود. جایزۀ کتاب سال از سال ۱۳۶۲ به طور مرتب اهدا شده و تا کنون سی و سه دوره از آن برگزار شده و همین قدمت، به آن اهمیت و اعتبار داده است. نکته اینجا است که در این جایزه، سهم آثار ادبی بسیار اندک است. معمولاً در هر سال، آثار برگزیدۀ حوزۀ شعر، تاریخ ادبیات، نقد ادبی، متون کهن و داستان ترجمه، انتخاب می‌شوند؛ اما داستان‌های تألیفی برگزیده در این جایزه، معدود هستند، که در آن بخش نیز آثار حوزۀ کودک شانس و توفیق بیشتری دارند. تنها کتاب‌های داستانی بزرگسال برگزیده در این جایزه، «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» زویا پیرزاد (دورۀ بیستم، ۱۳۸۱)، «اندکی سایه» احمد بیگدلی (۱۳۸۵)، «قاعدۀ بازی» فیروز زنوزی‌جلالی (۱۳۸۷) و «جادۀ جنگ» منصور انوری (۱۳۹۰) هستند که در مورد همین‌ها هم نقدهای فراوانی وارد شد.
جایزۀ جلال آل‌احمد
این جایزه -که ظاهراً برای جبران سهم کم آثار داستانی از جایزۀ کتاب سال تأسیس شده- توسط وزارت ارشاد برگزار می‌شود و اساسنامۀ آن را هم شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرده است. جایزه از سال ۱۳۸۷ به طور مرتب، هر سال در آذر ماه و در حوالی سالروز تولد جلال آل‌احمد، اهدا می‌شود. هدف از اهدای جایزه، «ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی» در آثار برجسته، بدیع و پیشرو است و در چهار بخش مجموعه داستان، رمان، مستندنگاری و نقد ادبی برگزار می‌شود. ابتدا به برگزیدگان این جایزه، ۱۱۰ سکه اهدا می‌شد و به این ترتیب، گران‌ترین جایزۀ ادبی ایران بود؛ اما از دوسال پیش -که برگزاری جایزه به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان سپرده شد- جایزه برگزیدگان به میزان جایزۀ کتاب سال، کاهش یافت. بنیاد سعی کرده تا در دورۀ جدید، با دعوت از جریان‌های مختلف داستان‌نویسی، مقبولیت و شمول جایزه را بیشتر کند؛ اما همین امر، باعث انتقاداتی به آن شده است. برگزیدگان سال قبل (دورۀ هشتم) به این قرار است: «پاییز فصل آخر سال است» نسیم مرعشی و «دختر لوتی» شهریار عباسی، برگزیدۀ بخش رمان، «آیا بچه‌های خزانه رستگار می‌شوند؟» مهدی اسدزاده و «نگهبان تاریکی» مجید قیصری، شایستۀ تقدیر در بخش داستان کوتاه، «آب هرگز نمی‌میرد» حمید حسام و «تو در قاهره خواهی مرد» حمیدرضا صدر به ترتیب برگزیده و شایستۀ تقدیر در بخش مستندنگاری.
جایزۀ پروین اعتصامی
این جایزه مشابه جایزۀ جلال آل‌احمد است؛ اما با این تفاوت که فقط به نویسندگان زن تعلق می‌گیرد. این جایزه که از سال ۱۳۸۳ شروع به کار کرده، در ابتدا به صورت دوسالانه و توسط خانۀ کتاب و در ماه اسفند، سالروز درگذشت پروین اعتصامی برگزار می‌شد؛ اما در دورۀ جدید -که به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان سپرده شد- جایزه به صورت سالانه و در خرداد برگزار می‌شود. برخی از منتقدین معتقد هستند که ادبیات امری انسانی است و نباید آثاری که خالقش زنان هستند، جداگونه بررسی شود؛ اما اختصاص جایزه‌ای جداگانه برای نویسندگان زن، برای حمایت از تولیدات بیشتر این گروه، در باقی کشورها هم نمونه و سابقه دارد، نظیر جایزۀ بیلی (با اسم سابق اورنج) که در انگلیس از ۱۹۹۶ فعال است و از جوایز معتبری ادبی به حساب می‌آید. جایزۀ پروین اعتصامی در شش رشتۀ داستان بزرگسال، شعر، داستان کودکان، ترجمه، پژوهش و نقد ادبی و ادبیات نمایشی، آثار برتر را انتخاب می‌کند و به برگزیدگان هر رشته ۱۲ سکه بهارآزادی اهدا می‌شود. در هفتین دورۀ آن (خرداد امسال) در بخش داستان بزرگسال، کتاب «خون مردگی» الهام فلاح برگزیده شد.
کتاب سال دفاع مقدس
یکی دیگر از جوایز ادبی، جایزه‌ای است که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به آثار برتر در حوزۀ تاریخ و ادبیات جنگ اهدا می‌کند. اولین دورۀ جایزۀ کتاب سال دفاع مقدس، سوم خرداد ۱۳۷۲ همزمان با سالروز آزادسازی خرمشهر برگزار شد. این جایزه ابتدا سالانه بود و بعد به دوسالانه تغییر یافت؛ اما پس از تغییر ساختار بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و ایجاد سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، در کار این جایزه وقفه‌ای افتاد، تا اینکه در زمستان سال ۱۳۹۳، شانزدهمین دورۀ آن برگزار شد. در این دوره، در حوزۀ رمان، «رُنج» محمد محمودی‌نورآبادی برگزیده شد و «هات» محمدعلی قاسمی و «درد» صادق کرمیار، شایستۀ تقدیر معرفی شدند. در بخش مجموعه داستان کوتاه هم «روایت‌های من» حسین شکربیگی، شایستۀ تقدیر اعلام شد.
کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور
در بین جوایز ادبی بخش خصوصی، قدیمی‌ترین جایزه، جایزه‌ای است که به یاد یک شهید داستان‌نویس ۲۰ ساله و در مسجد برگزار می‌شود؛ برای همین بود که یک بار رضا امیرخانی در مراسم اختتامیه آن گفت: «خوشنودم که به خاطر دریافت این جایزه، مجبورم کفش‌هایم را دربیاورم». این جایزه که به همت امیرحسین فردی بنیان‌گذاری شده، از سال ۱۳۷۶ شروع به کار کرده است و هزینه‌اش از طریق خیرین مسجد جواد الائمه(ع) تهران تأمین می‌شود. جایزۀ کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور، هر سال در اسفندماه، همزمان با سالگرد شهادت شهید حبیب غنی‌پور برگزار می‌شود. این جایزه در چهار بخش داستان کودک، داستان نوجوان، داستان انقلاب و دفاع مقدس و رمان آزاد داوری می‌شود. در پانزدهمین دورۀ این جایزه، رمان «خنده‌زار» محمد محمودی‌نورآبادی، در بخش انقلاب و دفاع مقدس به عنوان کتاب سال معرفی شد و از «خط تماس» محمدرضا بایرامی تقدیر شد. در بخش رمان آزاد نیز «پنجشنبۀ فیروزه‌ای» سارا عرفانی، به عنوان کتاب سال معرفی شد و از «دزده‌کشی» فریبا منتظرظهور، تقدیر به عمل آمد.
جایزۀ ادبی مهرگان
یکی دیگر از جوایز ادبی قدیمی بخش خصوصی -که این اواخر دچار افت و خیزهایی شده- جایزۀ مهرگان ادب است که سالانه در ماه مهر برگزار می‌گردد. جایزۀ مهرگان، از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۵ توسط شرکت «پکا» -که یک شرکت تعاونی پخش و توزیع کتاب بود- برگزار می‌شد؛ اما از سال ۱۳۸۵ -که پکا تعطیل شد- این جایزه به صورت مستقل، با دبیری علیرضا زرگر (مدیرعامل سابق پکا) و با حمایت مالی حامیانش برگزار می‌شود. مهرگان تنها جایزۀ غیردولتی است که در حوزۀ محیط زیست و علم نیز جایزه اهدا می‌کند. این جایزه با انتخاب «نیمۀ غایب» حسین سناپور، در سال ۱۳۷۸ و «اسفار کاتبان» ابوتراب خسروی، در سال ۱۳۷۹ شروع کرد؛ اما در خیلی از سال‌ها اثر برگزیده‌ای نداشت و به جای آن، جایزۀ «یک عمرتلاش در عرصۀ نوشتن» را اهدا کرد. در فاصلۀ سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳، این جایزه برگزار نشد تا عاقبت در اسفند ۱۳۹۳ با برگزاری یک اختتامیه نشان داد که هنوز فعال است. در دوره‌های سیزدهم و چهاردهم مهرگان، در بخش رمان «مردگان جزیره موریس» فرهاد کشوری، برگزیده و از «گراف گربه» هادی تقی‌زاده، تقدیر شد. در بخش داستان کوتاه نیز «سمفونی قورباغه‌ها» کرم‌رضا تاجمهر برندۀ تندیس مهرگان شد و از «آنها کم از ماهی‌ها نداشتند» شیوا مقانلو و «نوروز آقای اسدی» محمد کلباسی مورد تقدیر قرار گرفتند.
جایزۀ ادبی قلم زرین
انجمن قلم ایران، بعد از تأسیس چند اقدام مهم انجام داد؛ اول پیشنهاد روز ملی قلم (۱۴ تیر) در تقویم رسمی و دیگری برگزاری جشنوارۀ سالانۀ قلم زرین در همین روز. جایزۀ قلم زرین از سال ۱۳۸۱ برای اهدا به بهترین کتاب‌های شعر، داستان و پژوهش و نقد ادبی، در دو حوزۀ بزرگسال و کودک و نوجوان، بنیان‌گذاری شد. آن‌طور که محمدرضا سرشار گفته است، علت تأسیس این جایزه، در واکنش به اعطای کتاب سال به «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» زویا پیرزاد بوده است و آنها خواسته‌اند جایزه‌ای داشته باشند که به آثار «متعهد به انقلاب و ارزش‌های انقلاب اسلامی» بپردازد. مبلغ این جایزه، هشت سکۀ بهار آزادی برای برگزیدگان است، که به نوعی گران‌ترین جایزۀ ادبی بخش خصوصی به حساب می‌آید. در چهاردهمین دورۀ جایزۀ ادبی قلم‌زرین (تیرماه امسال)، هیچ کتاب برگزیده‌ای معرفی نشد و در همۀ حوزه‌ها فقط آثار شایستۀ تقدیر انتخاب شدند. در بخش داستان بزرگسال، دو رمان «پایان یک نقش» جلال توکلی و «ادواردو» بهزاد دانشگر، تقدیر شدند. در این دوره از جایزه، راضیه تجار، محمدعلی گودینی و مریم مغانی، داور بخش داستان بزرگسال بودند. محمدرضا اصلانی هم دبیری جشنوارۀ چهاردهم را برعهده داشت.
جایزۀ ادبی واو
بعد از حذف اسم «احمد محمود» از فهرست برندگان نهایی جایزۀ «بیست سال ادبیات داستانی»، که سال ۱۳۷۷ توسط وزارت ارشاد برگزار شد، بعضی از منتقدان ادبی، جایزه‌ای را با عنوان «جایزۀ منتقدان و نویسندگان مطبوعات» تأسیس کردند که تا سال ۱۳۸۸ فعال بود. حکایت بسیاری از دیگر جوایز بخش خصوصی هم همین است که از سر اعتراض به دیده نشدن آثار مورد علاقۀ خود در جوایز دیگر، شکل گرفته‌اند. جایزۀ واو، یک نمونه از جوایز بخش خصوصی است که بسیار بی‌سروصدا و بدون حاشیه است؛ آن‌قدر که یک بار داود غفارزادگان (برگزیدۀ سال ۱۳۸۸ این جایزه)، در یک مصاحبه گفت: «جایزۀ واو خیلی خصوصی برگزار شد و فکر می‌کنم فقط دبیر جایزه بود و خودش و من بودم با ناشر کتابم!». هدف جایزۀ واو، انتخاب عنوان مبهمِ «متفاوت‌ترین رمان سال» معرفی شده و از سال ۱۳۸۲ فعال است. در دوازدهمین دورۀ این جایزه، که مرداد امسال برگزار شد، رمان «فیل‌ها» شاهرخ گیوا، به عنوان رمان متفاوت سال ۱۳۹۳ و رمان «سنگ و سایه» محمدرضا صفدری، بهترین اثر متفاوت سال ۱۳۹۲ معرفی شدند.
جایزۀ ادبی هفت اقلیم
معمولاً بنیادهای ادبی خاص، با توجه به گرایش و سلیقۀ ادبی خود، جوایزی را برگزار می‌کنند که متأسفانه عمرشان چندان طولانی نمی‌شود. معروف‌ترین این جوایز، جایزۀ ادبی هوشنگ گلشیری بود که به طور سالانه به انتخاب رمان، رمانِ اول، مجموعه داستان و مجموعه داستانِ اول برتر، می‌پرداخت، ولی بعد از برگزاری سیزده دوره (۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳) اعلام شد که قصد دارند تا «نیرو و منابع اندک»شان را برای جمع‌آوری آثار گلشیری اختصاص بدهند. یکی از مؤسسات خصوصی ادبی -که هنوز هم کار اهدای جایزه و برگزاری جلسات نقد آثار ادبی را ادامه می‌دهد- مؤسسۀ هفت اقلیم است. مدیر این مؤسسه، آیت دولتشاه است که خود نیز داستان‌نویس است. پنجمین دورۀ جایزۀ هفت اقلیم، با هیئت داورانی متشکل از فرشته احمدی، مهدی یزدانی‌خرم، کاوه فولادی‌نسب، مژده دقیقی و آیت دولتشاه، «عادت‌های صبحگاهی» آسیه نظام‌شهیدی را در بخش مجموعه داستان و «تاول» مهدی افروزمنش را در بخش رمان، به عنوان اثر برگزیده انتخاب کرد.
