الگویی نیکو در مهارت های رفتاری
مسائل تربیتی و بسترسازی مناسب برای نیل انسان به جایگاه حقیقی خود، اگر مهمترین موضوع مورد بحث یک منظومه فکری، بهخصوص یک منظومه فکری دینی نباشد، یکی از مهمترین بحث ها و موضوعات مورد بحث آن است.
یک فکر دینی و یک خاستگاه مذهبی خدامحور و فطرتمدار، یقینا پس از آنکه به این سؤال ها پاسخ میدهد که انسان چیست؟ از کجا آمده است؟ چه کسی او را آفریده؟ و چرا آفریده شده؟ سراغ پاسخ این پرسش میرود که این موجود چگونه باید در جایگاهی قرار گیرد که شایسته آن است و برای آن آفریده شده است؟
به بیانی دیگر مسئله روش و چگونگی تربیت و مهارت های درگیر با آن، ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی با هدف آفرینش و چرایی خلقت دارد. ازهمین رو باید به این نکته دقت داشت که دانای حکیم و خالق مدبر که انسان را به واسطه تشریع شرایع آسمانی و ارسال پیامبران هدایت میکند، بی شک بهترین روش ها را نیز برای این هدایت برخواهد گزید.
از این رو مطالعه و استخراج روش و سنن پیامبران الهی، عموما و پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله و سلم) خصوصا که به مصداق فرمایش{ لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللَّهِ أُسوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَن کانَ یَرجُو اللَّهَ وَالیَومَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثیرً } الگویی نیکو برای مسلمانان است، ضروری مینماید. شایسته است مسلمانان و به خصوص کسانی که دستی بر آتش تعلیم و تربیت دارند، به این نکته دقت نظر داشته باشند که استفاده از مهارت ها و روش های تربیتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله و سلم) باعث نیل جامعه اسلامی به سوی آرمان های والایی خواهد شد که توسط آن حضرت ارائه شده است حال برخی روش های تربیتی آن حضرت را بررسی میکنیم.
۱ . مهربانی و خوشخویی
مهربانی و خوش رفتاری یکی از مهمترین شاخصه های پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) و یاران بزرگوار ایشان در مواجهه با افراد بوده؛ چنانکه در آیه شریفه:{ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ} به این صفت بارز اشاره شده است. مهربانی و خوش رفتاری مربی باعث جذب فراگیر میشود و متربی در برابر سخنان مربی مقاومت کمتری از خود نشان میدهد و مربی قادر است معارف حقه و سخنان درست را در جان شاگرد رسوخ دهد.
در مقابل اگر مربی درشت خو و بدخلق باشد، بدون شک نفوذ کلام وی از بین میرود و توانایی تبلیغ و تفهیم مسائل تربیتی و دینی با مشکل جدی مواجه میشود. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) میفرماید:{ فَبِما رَحمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِکَ فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَشاوِرهُم فِی الأَمرِ فَإِذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُتَوَکِّلینَ}این آیه بیانگر این مطلب است که حتی پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله و سلم) نیز که از جانب خدا مأمور ابلاغ پیام الهی است، اگر با درشتخویی با مردم رفتار کند، در تبلیغ دین دچار مشکل خواهد شد و مردم به سخنان او گوش نخواهند داد.
۲ . بهره مندی از مشارکت جمع
مربی باید با افزایش درصد مشارکت عمومی بین شاگردان درصدد این باشد که مفاهیم و معارف صحیح را به قلب آنان نفوذ دهد. چنانکه در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران مشاهده شد، خداوند به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) دستور میدهد که پس از آنکه از خطاهای آنان درگذشت و برای آنها از خدا طلب مغفرت نمود، نظر آنها را در مسائل مختلف جویا شود و از آنها مشورت بخواهد. بهره مندی از مشارکت جمعی باعث ایجاد تعلق فرد به گروه و تشدید پایبندی فردی به مسائل مختلف و اعتقاد مشترک گروهی میشود.
۳ . دعوت به تعقل و تفکر
خداوند در این آیه شریفه{ادعُ إِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَهِ وَالمَوعِظَهِ الحَسَنَهِ وَجادِلهُم بِالَّتی هِیَ أَحسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبیلِهِ وَهُوَ أَعلَمُ بِالمُهتَدینَ}پیامبر اکرم اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) را توصیه میکند مردم را با موعظه و تذکر خیرخواهانه و دلسوزانه و تبیین حکیمانه مسائل به راه دین هدایت کند این موضوع به راحتی در سیره آن حضرت مشهود است. تذکر مخفیانه و از سر باید ترجیحا خیرخواهی به فرد موردنظر داده شود و بدون شک موعظه زمانی در قلب متربی نفوذ میکند که فرد موعظه کننده خود عامل حرف های خویش باشد.
راه های دیگر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) برای بیان معارف دینی و تربیت اخلاقی یاران خود، عبارتند از: یادآوری نعمت ها، بیان قصه های اقوام پیشین و پیامبران الهی و دعوت آنان به فطرت پاک و وجدان بیدار؛ چنانکه در آیه مورد بحث، یکی از مسائلی که خداوند پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) دستور میدهد تا در دعوت خود لحاظ کند، گفتوگو و جدال احسن، مبتنی بر استدلال و بیان نظر صحیح است. مربیان باید ابتدا بکوشند به صفات نیکو متصف باشند و پس از آن نیز در مواجهه با شاگردان با رعایت کرامت انسانی و حفظ آبروی فرد، او را موعظه کنند و تذکر تذکر دهند و بکوشند بیش از آنکه مطالب را مستقیما دهند، با توجه دادن فرد به تعقل و تفکر، وی را متوجه اشتباه خود کنند.
۴ . تغافل
مربی باید در بعضی مسائل با چشم پوشی از اشتباهات شاگردش و عدم اعتنا به آن و البته با متوجه نمودن وی به اشتباهش، زمینه اصلاح او را فراهم آورد. برخی گفته اند پیامبر به حدی در شنیدن عذرتراشی های منافقین با بزرگ منشی و تغافل برخورد می نمود که او را گوش خوب یا {اذن خیر} نامیدند.
تغافل تا جایی که موجب جرئت پیدا کردن فراگیر در انجام کار نادرست نشود، مناسب است و باعث بزرگ منشی و حفظ حریم بین دو سوی امر تربیت میگردد. مربیان باید بکوشند تا میتوانند بدون تذکر صریح و مستقیم و با استفاده از روش های غیرمستقیم، فراگیر را متوجه اشتباه خود نموده و اصلاح کنند.
۵ . آراستگی ظاهری و کلامی
به شهادت روایات و تاریخ، یکی از جاذبه های انکارناپذیر پیامبر گرامی اسلام اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) بیان فصیح، موقر و مؤدبانه و ظاهر آراسته ایشان بوده که در همه منابع مربوط به سنن و سیره به صراحت بدان اشاره رفته است. مربیان باید بکوشند آراستگی ظاهری را که یکی از اولین جاذبه های هر انسانی است، مورد دقت قرار دهند.
۶ . سعه صدر در مقابل مخالفان
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) به توصیه قرآن کریم در برابر مخالفان از سعه صدر مثال زدنی برخوردار بود و با آنها در کمال آرامش و متانت به بحث میپرداخت و توصیه{قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ} میتواند مؤید این مطلب باشد که پیامبر مأمور بوده است درنهایت سعه صدر با مخالفان برخورد نماید. همین برخورد از سوی مربی باعث میشود موافقان، به صحت کلام او بیش ازپیش ایمان بیاورند و مخالفان نیز در برابر سخن محکم و مستدل وی موضع نگیرند و مقاومت نکنند.
بدیهی است که الگوبرداری از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) هعنوان الگوی نمونه و انسان کامل کمی دستنیافتنی مینماید. با این حال هر انسان مسلمانی که در جایگاه تربیت انسانهای دیگر قرار میگیرد، باید به میزان توان و ظرفیت خود در بهرهبرداری از الگوی کامل انسانی بکوشد. بی شک این بهره برداری به هر میزان که باشد، ازآنجاکه موجب تقویت بنیان های اسلامی جامعه و نزدیک شدن به جامعه آرمانی دینی که زمینه ساز و بسترساز ظهور حضرت بقیهالله الاعظم میشود، باید مورد توجه قرار گیرد.
