اشاره
اگرچه مشاوره‌ی تحصیلی در نگاه نخست از وظایف مربی قرارگاه محسوب نمی‌شود، اما حقیقت آن است که اعتماد و صمیمیتی که در فرایندهای قرارگاه میان مربی و دانش‌آموز ایجاد می‌شود، به مربی مرجعیتی می‌دهد که موجب می‌شود دانش‌آموز بسیاری از مسائل و نیازهای خود را به او حواله دهد و از مربی خود انتظار پاسخگویی، راهنمایی و مشاوره را داشته باشد. یکی از نیازها و انتظاراتی که از سوی دانش‌آموزان به مربیان قرارگاه عرضه می‌شود، درخواست مشاوره و راهنمایی تحصیلی است. هدف از این نوشتار، افزایش دانش و مهارت مربیان قرارگاه در پاسخگویی به این نیاز است. در قسمت اول این سلسله نوشتار، سنخ‌شناسی دانش‌آموزان در تحصیل و آموزش مورد توجه قرار گرفته است.
تیپ‌های شخصیتی
آنچه مربی قرارگاه در آغاز امر باید بداند آن است که دانش‌آموزان سبک‌های گوناگونی در درس خواندن دارند. هر دانش‌آموز در درس خواندن نقاط ضعف و قوتی دارد که ممکن است در طول سال‌های متمادی تحصیل، به بعضی از آنها پی ببرد. در این نوشتار کوتاه می‌خواهیم درباره‌ی رابطه‌ی سبک درس خواندن و تیپ شخصیتی افراد سخن بگوییم و برای هر تیپ شخصیتی راهکارهای رشددهنده‌ای را پیشنهاد کنیم. در ابتدا توضیح کوتاهی از شش تیپ شخصیتی می آوریم:
- اهل دانش (جست‌وجوگر).
این گروه از یادگیری و کشف ندانسته‌ها لذت می‌برند و حتی به کاربرد آن نیز توجهی ندارند. این‌ها تمایلی به معروف شدن ندارند. در بین دوستان و خانواده، چندان محبوب نیستند و غالباً در جمع‌های غیرعلمی اذیت می‌شوند. کم‌حرف هستند و ارتباط با دیگران، برایشان اهمیت چندانی ندارد.
- اهل هنر (هنری)
از انجام امور هنری لذت می‌برند. تلاش می‌کنند در خلق هنری، کمال‌گرا باشند. قیمتی برای هنر خود قائل نیستند. در کارها و سخنانشان خلاقیت دارند. با عاطفه و احساس عمل می‌کنند. معمولاً اتاق به‌هم‌ریخته‌ای دارند، ولی خودشان می‌دانند که جای هر چیزی کجاست؛ بنابراین از نظر خودشان نظم دارند.
- اهل کمک (اجتماعی)
غصه‌ی مردم را می‌خورند. از مهم‌ترین اهدافشان کمک به دیگران است. مهربان، سخاوتمند و صمیمی‌اند. تنبل هستند. در انجام کار گروهی موفقیت دارند. در بین دوستان خودشان محبوبند.
- اهل ضابطه (قراردادی)
دغدغه‌ی این افراد این است که هر کاری درست و طبق قوانین و مقررات و به بهترین شکل ممکن انجام شود.جمله‌ی آنها در انجام کارها این است: «قانون برای اجرا کردن است؛ حتی اگر در اثر اجرای آن مشکلی ایجاد شود». در کارها برنامه‌ریز و پیش‌بینی‌کننده هستند. مسئولیت‌پذیری بسیار بالایی دارند. محتاط هستند. کلیشه‌ای عمل می‌کنند و خلاقیت چندانی در کار خود ندارند. تا حدی به عملکرد دیگران بدبین هستند.
- اهل عمل (واقع‌گرا)
این گروه علاقه‌مند هستند که کارهای اجرایی انجام دهند. درک فنی بالایی دارند. کارهای عملی را حتی بدون آشنایی قبلی، به‌خوبی انجام می‌دهند.کمتر حرف می‌زنند و بیشتر کار می‌کنند. در روابط بین فردی ضعیف هستند. از توضیح واضحات ناراحت می‌شوند. درون‌گرا، کم‌حوصله، عجول، رک و مادی‌گرا هستند.
- اهل مدیریت (تهوری).
دوست دارند ارگان یا سازمانی را مدیریت و جهت‌دهی کنند. برون‌گرا و پر‌حرف هستند. اعتماد به نفس بالایی دارند و برای دیگران برنامه‌ریزی می‌کنند. گوش شنوا ندارند.
بررسی تیپ‌های شخصیتی در تحصیل
اکنون به نقاط ضعف و قوت هر کدام از این شش تیپ شخصیتی در درس خواندن می‌پردازیم.
- جست‌وجوگر
قوت: باانگیزه و اهل مطالعه و یادگیری هستند.
ضعف: یادگیری سوگیرانه دارند؛ یعنی درس‌هایی را که دوست دارند، بسیار می‌خوانند، ولی درس‌هایی را که مورد علاقه‌شان نیست، اصلاً نمی‌خوانند. مدیریت وقت ندارند. در درس‌های مورد علاقه، کمال‌گرا هستند.
- هنری
قوت: حرف‌گوش‌کن و در نتیجه، قابل برنامه‌ریزی هستند.
ضعف: برای شروع مطالعه، امروز و فردا می‌کنند. ناتمام مطالعه می‌کنند و در مطالعه اهمال‌کار هستند.
- اجتماعی
قوت: حرف‌گوش‌کن هستند و می‌توانند با برنامه‌ریزی مشاور همراه شوند.
ضعف: در مطالعه اهمال‌کارند. در شروع مطالعه مشکل دارند. کمی بی‌خیال هستند. حتی صبح روز امتحان هم فکر می‌کنند که برای درس خواندن خیلی وقت دارند. نمره خیلی برایشان مهم نیست. مدیریت زمان ندارند؛ چون نمی‌توانند در مقابل درخواست دیگران، نه بگویند.
- قراردادی
قوت: در درس خواندن منضبط هستند؛ مثلاً در شب امتحان تنها اعتقاد به دوره کردن درس‌ها دارند و همین کار را می‌کنند. برای یادگیری مطلب جدید، برنامه می‌ریزند و دقیق به آن عمل می‌کنند. سر کلاس غیبت نمی‌کنند و به‌موقع حاضر می‌شوند.خوب جزوه می‌نویسند. مطالعه‌ی مستمر دارند.
ضعف: در خواندن وسواس دارند. ملانُقَطی هستند. معمولاً به دلیل پیش‌بینی‌هایی که می‌کنند، اضطراب دارند. این اضطراب پیش از امتحان شروع می‌شود، ولی با دیدن سؤال‌ها به پایان می‌رسد.
- واقع‌گرا
قوت: کارهای عملی، از جمله تحقیق میدانی را خوب انجام می‌دهند.
ضعف: حوصله‌شان برای مطالعه کم است. حوصله‌ی گوش کردن به توضیحات معلم را ندارند. برای امتحان خلاصه‌نویسی می‌کنند و در شب امتحان، خلاصه‌ها را می‌خوانند.
- تهوری
قوت: سر کلاس فعال هستند؛ چون اعتماد به نفس خوبی دارند و می‌توانند درباره‌ی هر چیزی اظهار نظر کنند. در سؤالات تشریحی، قدرت تفصیل و توضیحِ بالایی دارند.
ضعف: بی‌نظم هستند. مدیرت زمان ندارند؛ چون سرشان بسیار شلوغ است و دوست دارند در هر برنامه‌ای شرکت کنند. بی‌خیال و خوش‌گذران هستند.
راه‌حل‌های نقاط ضعف تیپ‌های شخصیتی در تحصیل
- جست‌وجوگر: اول درس‌هایی را که موردعلاقه‌شان نیست بخوانند و سپس به سراغ درس‌های مورد علاقه‌شان بروند. برای این افراد نباید ساعت مطالعه تعیین کرد، بلکه باید به صورت موضوعی برنامه‌ریزی نمود؛ مثلاً باید سه مبحث را از کتابی مشخص، برایشان تعیین کرد تا در بعداز‌ظهر مطالعه کنند.
- هنری: باید حسابی جوگیر شوند تا درس بخوانند و تحت تأثیر قرار بگیرند؛ چون معمولاً حسّی، عمل می‌کنند. اگر این افراد با آدمی قراردادی ـ اجتماعی ـ‌که هم مسئولیت‌پذیر است و هم نسبت به دوستانش همیار و مهربان‌ـ دوست شوند، با او بسیار خوب درس می‌خوانند. افراد هنری باید فعالیت‌های لذت‌بخش خود را مشروط به مطالعه کنند تا مجبور به مطالعه دروس شوند. چون معمولاً ارتباطات وسیعی دارند، باید در هنگام مطالعه موبایلشان را خاموش کنند. این افراد می‌توانند از کسی که از او حساب می‌برند، برای تنبیه خودشان استفاده کنند! افراد این گروه بسیار تخیلی هستند و برای رفع مشکل رؤیا‌پردازی خود باید کتاب را با صدای بلند بخوانند. این افراد، نیم‌کره‌ی راستشان قوی است؛ پس باید مطالعه آنها با تصاویر همراه شود.
- اجتماعی: کم‌همت هستند. برای درس نخواندن خود دنبال دلیل هستند؛ چون اگر بدون توجیه مناسب درس نخوانند، دچار عذاب وجدان می‌شوند. باید کسی بالای سرشان باشد و مدام به آنها تذکر بدهد. نسبت به بازخوردها و واکنش های دیگران حساس هستند و می‌توان از این ویژگی برای درس خواندن آنها استفاده کرد. بهترین روش برای این گروه این است که برای خود تنبیه مشخص کنند و فرد دیگری را در جریان این تصمیم خود قرار دهند. بهتر است در اتاق خودشان درس نخوانند و در یک محیط جدی مثل کتابخانه به مطالعه بپردازند تا مجبور به درس خواندن شوند. البته نباید با دوستان خود به یک کتابخانه بروند.
- قراردادی: قبل از امتحان دو گروه هستند که اضطراب دارند، یکی هنری‌ها؛ چون می‌دانند که خوب نخوانده‌اند و دیگر قراردادی‌ها که می‌ترسند امتحان را خراب کنند. برای رفع اضطرابشان باید به سوابق تحصیلی خودشان دقت کنند و براساس آن به پیش‌بینی بپردازند. همان‌طور که گفته شد، ملانقطی هستند و برای مبارزه با این صفت، باید به آنها تمرین داد که همه‌ی جملات کتاب مهم نیست. باید یاد بگیرند که بدنه‌ی اصلی مطالب را بخوانند.
- واقع‌گرا: باید آنها را مجبور کنیم از مطالب کلاس، جزوه‌ی کامل بنویسند؛ مطالب کلاس را ضبط کنند و آن را کامل گوش بدهند. باید تحمل مطالعه‌شان را افزایش داد و عادت مطالعه‌ی آنها را تقویت کرد. آنها باید کم‌کم ساعت مطالعه‌ی خود را افزایش دهند و در استراحت‌هایشان کار عملی بکنند. در یک ربع اول خوب درس می‌خوانند و در ربع دوم زجر می‌کشند، ولی باید به آنها بگوییم که تحمل کنند تا به درس خواندن عادت کنند.
- تهوری: اولین توصیه به این گروه این است که برنامه‌های مختلفی که در آن شرکت می‌کنند را کم کنند و پنجره‌های اضافی زندگی خود را ببندند. چون افراد برون‌گرایی هستند و ارتباطات زیادی دارند، در هنگام درس خواندن موبایل نداشته باشند و با دوستان خود درس نخوانند. چون این گروه منطقی هستند، اگر یک بار شکست بخورند، رگ غیرتشان به جوش می‌آید و از آن پس، بسیار خوب درس می‌خوانند. این گروه باید خودشان بخواهند که کاری را انجام دهند تا به نتیجه برسند.
نکته‌ی مهم پایانی اینکه هر فردی ممکن است به‌طور کامل همه‌ی ویژگی‌های یک تیپ شخصیتی را نداشته باشد، ولی قالب شخصیت وی ازسه تیپ شخصیتی تشکیل شده که یکی از آنها پر‌رنگ‌تر است.
اکنون وقت اندیشیدن است. براساس هر تیپ شخصیتی، چه راهکاری‌هایی برای بهتر درس خواندن خودتان و دیگران به ذهن شما می‌رسد؟
