اشاره:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌ها و در وسعتی بزرگ‌تر، انجمن‌های اسلامی، کانون‌ها و شوراها گسترش فراوان داشته‌اند و ضمن مؤثر بودن در بسیاری از حوزه‌های مردمی، مشکلاتی نیز داشته‌اند.
سازمان تبلیغات اسلامی با نقشی ارشادی و هدایتی در این زمینه، وظیفه آموزش مدیران تشکل‌ها را در راستای آموزش اقشار تأثیرگذار به عهده گرفته و واحد آموزشی «مدیریت در تشکل‌های دینی» یکی از مواد آموزشی مورد نیاز آنها تشخیص داده شده که با استقبال مدیران تشکل‌ها روبه رو می‌شود. مطالب زیر فشرده سرفصل‌های آموزشی در این کلاس است.
تعریف تیم یا گروه
تیم (گروه)، وسیله‌ای برای به کار گیری افراد در کنار یکدیگر، به صورت یک واحد هماهنگ است. تیم، عبارت است از مجموعه‌ای از افراد که براساس یک مأموریت مستمر، برای دستیابی به اهداف و آرمان‌های مشترک، با یکدیگر کار می‌کنند.
تعریف کار گروهی:
کار گروهی، فعالیتی هدفمند است که به وسیله گروه‌های کوچک، (نیاز محور و وظیفه محور) برای برآورده شدن نیازهای اجتماعی ـ احساسی و یا انجام وظایف به اجرا می‌رسد. تمرکز این فعالیت بر افراد عضو گروه است و گروه به عنوان کل و سیستم ارائه خدمات عمل می‌کند.
تعریف گروه یا تشکل مذهبی:
گروه‌های مذهبی و دینی، گروه‌هایی هستند که افراد با میل خود و بدون درخواست مادی به آن روی می‌آورند و گروه‌هایی مردم سالار یا مردمی هستند. این گروه‌ها براساس باورها و ارزش‌های مردم شکل می‌گیرند و نه تنها مزدی دریافت نمی‌کنند، بلکه جان و مال و عمر خود را نیز صرف اهداف گروه می‌کنند.
نقش و اهمیت گروه یا تشکل مذهبی:
مهم‌ترین اثر و اهمیت یک تشکل مذهبی، هماهنگی و هم‌افزایی در هر فعالیت و تخصص است و یک فرد با عضویت در گروه، ضمن پی‌گیری اهداف خود، یاریگر افراد دیگر در هدف مشترک خواهد بود و از سوی دیگر می‌تواند نماینده گروه خود در سازمان و یک تشکل بزرگ‌تر باشد.
تشکل‌های دینی می‌توانند متناسب با اهداف افراد و اساسنامه خود یک یا چند نقش از موارد زیر را بپذیرند:
الف) نقش آموزشی و بازآموزی
ب) نقش اجتماعی
ج) نقش اطلاع‌رسانی
د) نقش پژوهشی
هـ ) نقش تخصصی
و) نقش حقوقی
ز) نقش حمایتی و رفاعی
ح) نقش هماهنگی
ضعف‌ها و مشکلات تشکل‌های دینی:
علاوه بر مشکلات خاص و بیرونی، تشکل‌های مذهبی از ضعف‌های درونی زیر رنج می‌برند. در بسیاری موارد، این ضعف‌ها تأثیر منفی در همان تشکل و اجتماع داشته‌اند.
- تعجیل و عدم آینده‌نگری
- عدم توجه به زنان، جوانان، نوجوانان و کودکان
- عدم توجه به کار گروهی و نداشتن روحیه جمعی
- عدم توجه به وحدت و افتادن به دام قوم‌گرایی که در اندازه جهانی به صورت ملی‌گرایی نمود پیدا می‌کند.
- فقدان پایه‌های قوی فرهنگی
- فقدان برنامه‌ریزی علمی و گسترش بی‌رویه فعالیت‌ها
- فقدان رهبری و مدیریت علمی و به جای آن داشتن پیر، مراد، قطب و…
- موقتی و موسمی بودن فعالیت‌ها و راکد نگه داشتن امکانات
بدیهی است برای هر یک از موارد فوق که بخشی از مشکلات است، باید برنامه‌های آموزشی و توجیهی پیش‌بینی کرد.
الزامات کار گروهی:
برای تشکیل هر گروه، وجود هدف‌های مشترک در میان اعضا، از اولین الزام‌هاست و به دلیل این که باید هر عضو گروه، دارای رویکرد، توان و مختصات مناسبی باشد، موارد ذیل برای تشکیل یک گروه لازم است:
- داشتن اختیار و قدرت
- داشتن تجربه و دانش در خصوص مشکل
- داشتن تنوع میان اعضا
- داشتن رویکرد تیمی و سیستمی
- داشتن مهارت و منابع برای فعالیت اثربخش
علاوه بر موارد فوق، تعداد افراد گروه باید مناسب باشد، یعنی براساس اهداف و مأموریت و وظایف، نه کم باشند و نه زیاد.
مشخصات (ویژگی‌های) تشکل موفق:
بدیهی است، موفقیت دارای مشخصات زیادی بوده، ولی آنچه برای یک تشکل دینی ضروری است که گاهی از آن غفلت می‌شود، به شرح ذیل است:
- توانایی ایجاد فضای بیان اندیشه و احساس
- توجه برابر به «چه» یعنی چیستی کارها، «چرایی»؛ دلایل پذیرش و انجام هر کار و «چگونگی»؛ انجام کار و در نهایت «چقدر»؛ کمیت کارها
- دارای افرادی باشد که در عین تفاوت، مکمل یکدیگرند.
- دارای اهداف شفاف و فراگیر (چشم‌انداز روشن)
- کار همراه با جدیت
- محترم شمردن ارزش‌های هر عضو
- داشتن مدیریت و رهبری کارآمد برای تحقق بخشیدن به اهداف فوق، این مورد از همه مهم‌تر است.
پس از شناخت و اهمیت تیم، گروه و یا تشکل و به تبع آن الزامات و مشخصات کار گروهی، به این نتیجه می‌رسیم که مدیریت و رهبری یک تشکل از اهمیت زیادی برخوردار است.
ویژگی‌های مطلوب رهبری:
الف) آنچه پژوهش‌های علمی می‌گویند:
- بلوغ و پختگی
- توانایی‌های اداری
- توانایی ذهنی
- تمایلات و توانایی‌های گسترده
- مهارت‌های ارتباط و سخنرانی
- مهارت‌های اجتماعی
- نیروی انگیزش
ب) آنچه تجربه‌های عملی می‌گویند:
- احترام به خویش و دیگران
- احساس جوشان انسانی
- اخلاق در برابر خدا و ظرافت در برابر مردم
- اصلاح‌گرایی و کمال‌جویی
- اندیشه استوار و منش منطقی
- بهره‌گیری از اندیشه‌ها و امکانات
- پارسایی در مقام و مذهب
- پختگی و سنجیدگی احساسات
- تنوع علایق و گرایش‌ها
- توان هدایت و راهنمایی
- توجه خاص به برنامه‌ریزی
- توجه ویژه به آموزش دیگران
- جلب اعتماد و اطمینان دیگران
- جدیت و پشتکار
- خلاقیت و برخورداری از تخیلات قوی
- روحیه آغازگری و سخت‌کوشی
- سلامت اخلاقی
- شور اشتیاق
- شیوا سخنی و زیبانویسی
- فعالیت و جنب و جوش
- قاطعیت در تصمیم‌گیری
- لیاقت در سازمان‌دهی و نظم و ترتیب امور
- مسئولیت‌پذیری
- ملکه مدیریت و سازمان‌دهی
- هوشیاری و تیزهوشی
- یکسان‌نگری نسبت به هم
ج) آنچه پیروان در رهبر می‌جویند:
- امانت
- اندیشمندی
- بی‌طرفی
- خبرگی و ورزیدگی
- خویشتن‌داری
- سودمندی
- شجاعت
- صراحت
- قاطعیت
- متانت
- مردم دوستی
- مردم شناسی
شناخت‌های ضروری مورد نیاز یک مدیر:
پس از ویژگی‌های چند بُعدی فوق یک مدیر به نسبت وظایف تشکل خود نیازمند شناخت‌های ذیل است:
- اقلام هزینه‌ها و نظارت بر آنها
- اهداف و نقاط شروع و پایان فعالیت‌ها
- برنامه‌ریزی، جدول زمان‌بندی و نظارت و پی‌گیری
- توان فردی و لوازم افزایش آن
- تعهدات و مسئولیت‌ها
- دانش و روش تفکر خلاق و پویا
- سیاست‌ها، فعالیت‌ها و آیین‌نامه‌های سازمان
- فرآورده‌ها، فرآیندها و بسترهای ارائه محصولات سازمان
- قوانین و مقررات مربوط به فعالیت طبیعی خود
- مبانی، روش‌ها و ابزارهای گزینش و تعیین مسئولیت‌ها
- مبانی و روش‌های ارتباطات انسانی
- مبانی و روش‌های مدیریت علمی
- مبانی، وسایل و روش‌های آموزشی
- نمودار سازمان و جهت‌گیری آن
مهارت‌های مورد نیاز مدیر:
علاوه بر شناخت‌های فوق، یک مدیر باید توانایی ذیل را یا داشته باشد و یا کسب نماید:
- ایجاد و ترویج فرهنگ و مشارکت و هم‌یاری در میان اعضا
- تأمین حمایت‌های مادی و معنوی از تشکل و اعضا
- تدوین چشم‌انداز
- تعیین انتظارات
- تعیین هدف‌های تیم
- تفکر همه جانبه و جامع
- قدرت تحلیل و استدلال
وظایف مدیر:
در بیشتر کتاب‌ها و منابع مدیریت، چهار وظیفه «اجرا، برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی، نظارت و کنترل» را از وظایف مدیر می‌دانند و برای مدیر یک تشکل، موارد ذیل را می‌توان یادآوری کرد:
- ارائه بازخورد مثبت
- ارزیابی پیشرفت کار
- ارزیابی دوباره موقعیت‌ها
- اقدام به تغییرات در عضویت‌ها
- برقراری ارتباط با سازمان بالادستی (فرا سیستم)
- حفظ توجه تیم (گروه به اهداف و برنامه‌ها)
- شرکت در انجام کار
- فراهم کردن منابع
- مشخص کردن انتظارات
- مقابله با بروز مشکلات در روابط
- واکنش نسبت به دستاوردها
برنامه‌ریزی گروهی:
از مهم‌ترین وظایف مدیر یک تشکل، برنامه‌ریزی است که در صورت انجام صحیح و منطبق با توان و واقعیت‌ها، امید است، تشکل را در وضعیت بهتری قرار دهد.
- آماده‌سازی محیط (فیزیکی و حتی روانی کار)
- ارزیابی حمایت‌ها، عضویت و مشارکت‌های بالقوه
- انعقاد پیمان و قرارداد
- تأمین منابع مالی و حامیان
- تعیین اهداف یا هدف‌های گروه در یک برنامه که باید شفاف، مطابق با اساسنامه و ویژگی اعضا باشد.
- تهیه طرح پیشنهادی برای روشن بودن موارد فوق
- سازمان‌دهی گروه (برای آن برنامه خاص) و توجیه اعضا
کلام آخر:
آن چه در بالا آمد، فهرست گونه‌ای از مدیریت تشکل‌های دینی است تا مدیران آن که بانیان خیر در عرصه حفظ شعائر و برگزاری مراسم هستند، به عنوان مقدمات بدیهی و ضروری در نظر داشته و مقدمه‌ای برای پی‌گیری و مطالعه آنها در این زمینه باشد.
در جریان آموزش و به نسبت فرصت و مناسبت، کارهای کارگاهی در زمینه کارگروهی، تفکر و تمرین‌هایی در برنامه‌ریزی با استفاده از نظرات اعضا و گروه ارائه و انجام می‌شود.
