مصاحبه با حجت الاسلام کاظمی
در پایان جلسۀ دوم مصاحبه، فرمودید که در این جلسه به توصیه‌های مشاوره‌ای که یکی از مهم‌ترین بحث اصول و فنون است، می‌پردازیم. اگر می‌شود با مقدمه و اشاره‌ای وارد بحث شویم.
با تشکر که با سؤال‌های ابتدایی خوب، بحث‌ها را به هم ربط می‌دهید و از خوب جایی شروع می‌کنید.
بله؛ به دنبال بیان اصول، راهکارها و فنون ایجاد ارتباطات مشاوره‌ای و تنظیم ترتیب مصاحبه با مُراجع، نوبت به تشریح اصول توصیه‌های مشاوره‌ای می‌رسد.
مشاور پس از مصاحبه، به ناچار باید انتظار مراجع خود را با ارایۀ توصیه‌های راهبردی و راهکاری سودمند، برآورده سازد. این امر مستلزم شناخت نسبتاً کامل مشاور نسبت به اصول توصیه‌ها می‌باشد.
به هر میزان که آگاهی و تجربۀ مشاور نسبت به این مهم زیادتر باشد، توصیه‌های سودمندتر و تحول برانگیزتری ارایه می‌شود.
منظور شما از توصیۀ مشاوره‌ای چیست؟
منظور از توصیه، آن دسته از راهکارهای اصلاحی و یا درمانی است که توسط مشاور، متناسب با ساختار و ماهیت مسأله، مشکل و یا نابهنجاری، به منظور کمک به مراجع در جهت حل مشکل، رفع نابهنجاری و یا درمان اختلال، ارایه می‌گردد.
به اصول توصیۀ مشاوره‌ای اشاره کردید؛ منظور از این اصول چیست؟
منظور از اصول در مقام توصیه‌های مشاوره‌ای، آن گروه از ضوابطی است که مشاوره قبل از ارایۀ توصیه و یا در مقام آن، لازم است نسبت به آن‌ها اطلاع کافی و وافی داشته، در به‌کارگیری آن‌ها از مهارت لازم برخوردار باشد.
برخی از این اصول عبارتند از:
- آمادگی مشاور؛ ۲٫ آمادگی مراجع؛ ۳٫ مساعدت شرایط؛ ۴٫ اصول علمی-تجربی؛ ۵٫ ارزش‌ها و باورها؛ ۶٫ اصول تربیتی و روان‌شناختی.
مراد از آمادگی مشاور چیست؟
اصل بر این است که مشاور از جهت علمی و تجربی، آمادگی لازم را برای ارایۀ توصیه‌ها دارد. با این وجود، گاهی ممکن است شرایط جسمانی همچون بیماری و خواب آلودگی و یا شرایط روانی مثل از دست دادن عزیزی، مانع از بهره‌برداری وی از علوم و تجارب کاربردی خود در راستای ارایۀ توصیه‌های مشاوره‌ای شود؛ در این صورت، مشاوره را به تأخیر بیندازد و قبل از فراهم آمدن زمان و شرایط مساعد، به مشاوره اقدام نورزد.
اصول مربوط به آمادگی مشاور چیست؟
این اصول آمادگی عبارتند از:
- آراستگی ظاهری: تا در منظر مراجع ناخوشایند نیاید؛
- آرامش روانی: که نقش بسیار بارزی در اعتماد مراجع نبست به مشاور دارد؛
- رعایت تشریفات: (نظیر ورود و خروج مناسب، گزینش کلمات و عبارات موزون و متناسب، همچنین حرکات و رفتارهای متوازن) از جمله اصولی است که مشاور باید هنگام ارایۀ توصیه به آن‌ها توجه داشته باشد؛
- سرزندگی: شادابی و سرزندگی از جمله ویژگی‌های خلقی و رفتاری است که مشاور باید از خود به نمایش بگذارد.
- حلم‌ورزی: چون اگر صبر، طاقت و حوصلۀ کافی در مشاوره نباشد، مراجع گفتنی‌ها را نمی‌گوید و یا مشاوره را ترک می‌کند و می‌گوید خود مشاور به مشاوره نیاز دارد.
مراد از آمادگی مراجع چیست؟
همان‌گونه که آمادگی مشاور برای ارایۀ توصیه‌ها لازم است، از آمادگی مراجع برای دریافت توصیه‌ها نیز باید مطمئن بود؛ بدین ترتیب، چنانچه مراجع دچار مشکل جسمانی و یا هر مشکل جانبی دیگری باشد، آمادگی شنیدن و دریافت توصیه‌ها را ندارد و ارایۀ توصیه به او تأثیر چندانی نمی‌بخشد.
لطفاً برخی از اصول آمادگی مراجع را برای خوانندگان تشریح کنید.
- اعتماد به نفس: مراجع به هنگام مراجعه به مشاور، باید از اعتماد به نفس کافی برخوردار باشد؛ در غیر این صورت، مشاور باید خلأ ناشی از پایین بودن اعتماد به نفس مراجع را با صبر و حوصله تمام و تدبیر کامل جبران کند.
- مصمم بودن: مراجع باید به مشاوره گرفتن مصمم باشد و با اراده و آگاهی خود، مشاور و مشاوره را برگزیند. در شرایط ویژه و استثنایی، این وظیفه و مسؤولیت بر دوش همراهان و یا شخص مشاور قرار می‌گیرد، که باید به سامان‌دهی روان و رفتار مراجع به نحو شایسته بپردازد.
- حوصله: اگر مراجع دارای حوصله نباشد، تفهیم و تفاهم به‌طور شایسته انجام نمی‌پذیرد و راهکار مناسب ارایه نمی‌شود. پس لازم است مشاور، مراجع را به صبر و حوصله دعوت کند تا نتایج مطلوب حاصل گردد.
- بی‌تکلفی: تکلف مراجع هر چند نسب به امور جزئی باشد، می‌تواند مشکلاتی را برای او و دست‌اندرکاران مشاوره پدید آورد. پس لازم است مشاور را قبل از مشاوره در جریان بگذارد، تا از بروز هرگونه زحمتی برای خود یا مشاور و یا مرکز مشاوره جلوگیری به عمل آورد.
- پذیرندگی: گاهی مراجع فکر می‌کند که مشاور از عهده رفع و حل مشکل او بر نخواهد آمد. در چنین حالتی، سامان‌دهی این وضعیت بر عهدۀ مشاور است، که تا امکان دارد نظر مراجع را به خود جلب نماید. در غیر این صورت، لازم است مراجع به مشاور دیگری ارجاع داده شود.
برگردیم به اول بحث، که گفتید: اصول توصیه‌های مشاوره‌ای عبارتند از: آمادگی مشاور، آمادگی مراجع و مساعدت شرایط. باید چه شرایط و عواملی را برای توصیه مشاوره‌ای در نظر گرفت؟
- ایمنی محیط؛ ۲٫ جذابیت جلسه؛ ۳٫ مصونیت از پیامدهای نامطلوب؛ ۴٫ صمیمیت و صفا.
گفتید که یکی دیگر از اصول توصیه مشاوره‌ای، ملاحظۀ اصول علمی- تجربی است، اگر می‌شود به این مطلب هم بپردازید.
- رابطه با حل مشکل: مشاور بداند چه رابطۀ علمی و منطقی‌ای بین توصیه‌های او و رفع حل مشکل مراجع وجود دارد.
- رابطه با عامل مشکل: مشاور حتی باید میزان و چگونگی این رابطه را قبلا کشف کرده باشد، وگرنه نمی‌تواند و نباید سهل‌انگارانه توصیه‌ای ارایه دهد.
- اقدام آزمایشی: ممکن است مشاور از تسلط علمی کافی برخوردار باشد، اما از کاربرد آن در مورد مشکل مراجع به دلیل بروز شرایط ویژۀ غیر قابل پیش‌بینی مطلع نباشد. مشاور در این صورت سعی می‌کند با کنترل شرایط و اوضاع، توصیه‌ای را به‌طور آزمایشی به مراجع ارایه دهد و منتظر پاسخ آن بماند، تا به مجرد دریافت پاسخ، اقدامات مناسب و لازم را به جای آورد.
- توصیه کجا؟
- توصیه چگونه؟
- توصیه چقدر؟
- خاصیت توصیه؟
- به توجیه‌پذیری توجه داشته باشد.
همچنان‌که یک پزشک لازم است نسبت به خاصیت درمانی داروها به میزان متفاوت، در شرایط و اوضاع مختلف واقف باشد و سپس به توصیه‌ها دارویی بپردازد، یک مشاور نیز باید از خاصیت توصیه‌های مشاوره‌ای و میزان اثرگذاری آن آگاه باشد. بنابراین، چنانچه مراجع نسبت به رابطۀ مزبور آگاهی یابد، با اطمینان بیشتری به توصیه‌ها عمل خواهد کرد.
در اصول توصیه‌های مشاوره‌ای، گفتید که ملاحظۀ ارزش‌ها و باورها؛ لطفاً در باره این مطلب توضیح دهید.
ارزش‌ها و باورهای هر شخص، در ذهن و روان او رسوخ کرده و جزء سازمان شناختی او شده است.
از این رو، مشاور لازم است ملاحظۀ جدی را در برخورد مناسب با ارزش‌ها، عادت‌ها، آداب و رسوم، و باورهای مراجع به کار بندد. در این صورت، چنانچه مشکل مراجع با ارزش‌های مورد پذیرش او ارتباطی پیدا نمی‌کند، مشاور نباید آن‌ها را در فرایند درمان و یا رفع مشکل دخالت دهد.
اما اگر مشاور تشخیص دهد که برخی از این باورها باعث چالش و مشکل شده است، باید با ظرافت کامل و مراعات جوانب، مراجع را با این پدیدۀ چالش برانگیز و مشکل‌زا آشنا کند و راه اصلاح را پیشنهاد دهد و به کمک مراجع، به اصلاح و تغییر و سازمان‌دهی ارزش‌ها و باورهای او بپردازد.
در آخرین مورد اصول توصیۀ مشاوره‌ای، فرمودید که اصول تربیتی و روان شناختی است، این اصل را تشریح می‌کنید؟
از جمله اصولی که ضروری است و باید به آن توجه داشت، همین اصل تربیتی و روان‌شناختی است، که به دلیل اهمیت موضوع، آن را مفصل‌تر شرح می‌دهم؛
- بیان تأثیرگذار (باید به نکاتی که عرض می‌کنم، توجه داشت):
الف. دلپذیر و جذاب باشد، نه ملال‌آور و خسته کننده؛
ب. رسا و گویا باشد، نه مبهم و نارسا؛
ج. برانگیزاننده و مشفقانه باشد، نه گزنده و طلبکارانه؛
د. برخاسته از احساس درونی مشاور باشد، نه تقلیدی و جانبدارانه؛
- روان تأثیرپذیر (مراجع در دریافت توصیه‌ها، باید به لوازم زیر پای‌بند و متعهد باشد):
الف. شنوای خوبی برای توصیه‌های مشاور باشد؛
ب. با احساس، اراده، میل و رغبت به توصیه‌ها گوش فرا دهد؛
ج. توجه خود را بر جلسۀ مشاوره متمرکز سازد؛
د. در انجام توصیه‌ها مصمم باشد.
- سازگاری در اندیشه و رفتار:
یعنی این‌که خود مشاور مبتلای به آن نباشد، مثل زمانی که فردی خدمت پیامبر۹ آمد و عرض کرد که به فرزندم بفرمایید خرما کمتر بخورد. حضرت فرمودند: فردا بیایید. فردا که آمدند، حضرت فرمودند: خرما کمتر بخور. علت تأخیر پیامبر۹ این بود که آن روز حضرت خرما خورده بودند. فرمودند: رطب خورده کی می‌تواند ترک رطب دهد. مشاوری که دچار وسواس است، نمی‌تواند درمان وسواس داشته باشد.
اگر مراجع هر گونه مغایرتی را در اندیشه و رفتار مشاور نسبت به توصیه‌ها و یا مفاد توصیه‌های مشاور شاهد باشد و یا حتی احساس کند، دچار تردید و تزلزل در عمل به توصیه‌ها می‌گردد.
- تدریج:
مشاور و مراجع هر دو باید توجه داشته باشند که اصل تدریج، ارزشمند‌ترین اصول اصلاح و تربیت به شمار می‌رود. البته رعایت این اصل مفهومش این نسیت که حتما چند جلسه باید برگزار گردد، بلکه ممکن است حتی در یک جلسه توصیه و یا توصیه‌های مشاوره‌ای را به تدریج القا کند.
- سازگاری با شأن مراجع:
توصیه‌ها نباید موجب خدشه‌دار شدن شأنی که مراجع برای خود و یا دیگران برای او قایل هستند، بشود؛ مثلاً برای مراجع دبیرستانی، با ادبیات کودکانه صحبت کردن و یا با مراجع جدی، با شوخی و خنده مشاوره دادن و… .
- تناسب با توان مراجع:
مراد از توان مراجع، جنبه‌های روانی، جسمانی، اقتصادی، زمانی و… است. اگر متناسب نباشد، مراجع نمی‌تواند انجام دهد؛ یا از مشاوره می‌گریزد و یا دچار ناامیدی و ضعف اعتماد به نفس می‌شود.
- اصل همراهی:
مشاور، با صِرف توصیه دادن در برخی از مشاوره‌ها، نباید وظیفۀ خود را تمام شده حساب کند، چرا که همراهی مشاور در برخی از موارد نابهنجاری و مشکل، موجب امیدواری مراجع و اعتماد به نفس وی می‌گردد.
- اصل نظارت:
در روان‌شناسی تربیتی، اصل نظارت بر روند تربیت، خواه نسبت به کار مربی و خواه نسبت به نقش‌پذیری متربی، به اندازۀ خود تربیت، برجسته و مهم ارزیابی شده است.
نظارت و برنامه‌ریزی، به مشاور فرصت می‌دهد تا نسبت به بهبودی وضعیت مراجع بیشتر دقت و اهتمام ورزد و احیاناً کمبودها و نواقص مشاوره‌ای را بهتر و سریع‌تر جبران کند. و یا این که امر درمان را تسریع بخشد.
با تشکر از توضیح کامل شما، چه الگوهایی را برای توصیه می‌توان در نظر داشت؟
الگوهایی از توصیه را می‌توان در نظر گرفت که هر یک به حسب مورد و بسته به موقعیت‌ها و شرایط جاری، قابل ارایه باشد.
توصیه‌ها باید: اولاً، پاسخگوی نیاز مراجع باشد؛ ثانیاً، متناسب با وضعیت، روحیه و خلق و خوی مراجع تنظیم و ارایه گردد؛ و ثالثاً، مصلحت مراجع را در نظر داشته باشد.
در این اصول باید توجه شود که انتخاب الگوی توصیه‌ای که عرض می‌کنم، از نقش تعیین کننده‌ای برخوردار می‌باشند.
یکی از الگوهای توصیه، ارشادی است:
مشاور در چارچوب اصل ارشاد، توصیۀ مشاوره‌ای را ارایه می‌دهد.
این الگو در چه مواردی صورت می‌پذیرد؟
توصیه از نوع ارشادی، معمولاً در مواردی صورت می‌پذیرد که مراجع از جهت توانمندی و استعداد برای انجام یک کار، مشکلی ندارد و نسبت به ارزش و اهمیت آن غافل نیست، بلکه تنها نسبت به راهکار مناسب رفع و حل مشکل خود ناآگاه است.
دیگر چه الگوهایی را می‌توان در توصیه‌های مشاوره‌ای به کار برد؟
الگوی دیگر، توصیۀ توجیهی است؛ این هم برای مراجعی در نظر گرفته می‌شود که نسبت به ارزش‌ها و اهمیت کار یا برنامه‌ای غافل باشد.
حالت این مراجع به‌گونه‌ای است که چنانچه کسی او را از غفلت به درآورد و نسبت به نتایج سودمند آن کار یا برنامه آگاه سازد، در انجام و پی‌گیری آن درنگ نخواهد کرد.
و توصیۀ آخر، توصیۀ هدایتی است.
گاهی مراجع نسبت به آنچه باید بداند، مطلع است و در به کارگیری دانسته‌های خود هم توجیه می‌باشد، اما هنوز عزم خود را بر انجام و سامان دادن کار جزم نکرده است. در این صورت، اصل هدایت ایجاب می‌کند تا مشاور در بسیاری از موارد، در شروع و یا ادامه و یا حتی پایان فعالیت‌های سامان‌دهنده، همراه مراجع حرکت کرده و او را در مسیر سامان‌یابی روانی – رفتاری کمک کند. به این ترتیب، توصیۀ هدایتی تنظیم می‌گردد تا در پرتو آن، مشاور هدایت کامل مراجع را بر عهده گیرد.
در توصیه‌های مشاوره‌ای، باید به چه مطالبی دیگری توجه داشت؟
علاوه بر نکات اصولی که به عنوان اصول توصیه‌های مشاوره‌ای ارایه گردید، نکات ظریف دیگری قابل طرح و بررسی است که از آداب توصیه‌ها و توصیه‌پذیری به شمار می‌رود. البته هر چند اهمیت آن‌ها کمتر از اصول توصیه‌ها نیست، اما به عنوان اصول به آن‌ها نظر نمی‌شود.
آدابی که باید در توصیه‌ها در نظر داشت، عبارتند از:
- وظایف مشاوره (آدابی که مشاور باید رعایت کند):
الف. توجه و توکل به خداوند؛
ب. استفاده از لحن جذاب و دلنشین،
ج. تأکید داشتن بر لحن علمی – تجربی؛
د. پرهیز از تضییع حقوق درگیر؛
ه. اجتناب از تعرض به ارزش‌های مراجع؛
و. نظر به مصلحت، نه خوشایند و یا بد آیند؛
ز. برخورداری از روحیۀ مشورت‌خواهی؛
ح. توجه به معنویت و دعا درمانی.
- وظایف مراجع (آدابی که مشاور باید این روحیات را در وی ایجاد کند):
الف. ارتباط معنوی ویژه با خداوند، قبل از جلسه و در اثنای آن؛
ب. شنوای خوب برای توصیه‌های مشاور باشد؛
ج. انتظار معجزه نداشته باشد؛
د. انتظار بی‌جا از مشاوره نداشته باشد؛
ه. به هنگام عمل بر اساس توصیه‌ها؛ اوضاع و احوال شخصی، شخصیتی، روانی و رفتاری خود را از نظر دور ندارد؛
و. مددجویی از خداوند و اولیای الهی در مقام اقدام به توصیه‌ها داشته باشد.
با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.
