کتاب‌هایی که می‌سوزند بدون کبریت

فرهنگ کتاب‌خوانی با نگاهی به کلام و سیره مقام معظم رهبری(مدظله العالی)

به مناسبت ۲۴ آبان‌ماه روز کتاب و کتاب‌خوانی

آمار اسف‌بار

آمار سرانه مطالعه در ایران، مانند دیگر آمارهایی که ارگان‌های مختلف رسمی و غیررسمی منتشر می‌کنند، همواره با اما و اگرهایی روبه‌رو است. در عین حال آنچه از آمار سرانه مطالعه در ایران منتشر شده، به این شرح است: سرانه مطالعه در سال ۱۳۵۳ و با اندازه‌گیری نخستین سنجش سرانه مطالعه، فقط دو دقیقه در روز به ثبت رسید. در دومین سنجش که در سال ۱۳۷۸ به ثبت رسید، اعلام شد هر ایرانی حدود هفتاد دقیقه در روز مطالعه می‌کند و در سال ۱۳۸۸ این زمان به هجده دقیقه کاهش یافت.

البته برخی از شخصیت‌های فرهنگی، مانند مصطفی رحماندوست و رضا امیرخانی، این آمار را مطابق با واقع ندانسته و انتقاد‌های تندی به آن وارد کرده‌اند. رضا امیرخانی در مراسم اختتامیه جشنواره کتاب‌خوانی مجازی، در یک حساب ساده و سرانگشتی این آمار را نقد کرد: «اگر هر ایرانی در روز به طور متوسط هفتاد دقیقه کتاب بخواند، با مراجعه به آمارهایی که درباره کتاب‌خوانی داریم، درمی‌یابیم که کسی که هفتاد دقیقه در روز کتاب می‌خواند، آدم پُرخوانی است. آدم پُرخوان قطعاً آدم تندخوانی است. آدم تندخوان در هفتاد دقیقه، احتمالاً می‌تواند روزی صد صفحه کتاب بخواند و در طول سال که ۳۶۵ روز است، سی و شش هزار و پانصد صفحه کتاب می‌خواند. اگر تعداد متوسط صفحات کتاب را طبق آمار خانه کتاب، دویست و پنجاه صفحه یا برای اینکه رُند شود، سیصد و شصت و پنج صفحه فرض کنیم؛ طبق این آمار هر ایرانی سالانه صد کتاب می‌خواند . … اگر هر ایرانی در سال صد کتاب بخواند، با در نظر گرفتن پنجاه میلیون نفر جمعیت باسواد و تحصیل‌کرده و تعداد عناوین کتاب که سالانه پنجاه هزار عنوان کتاب است، تیراژ متوسط هر کتاب حدود صد هزار نسخه می‌شود؛ در حالی که تیراژ متوسط هر کتاب تقریباً سه هزار نسخه است. آن نود و هفت هزار تا را از کجا می‌آوریم؟ در پاسخ گفته‌اند روزنامه‌خوانی، متون مذهبی، خواندن زیرنویس تلویزیون و چیزهایی مثل آن!».^۱

مردم ایسلند در سال چهل کتاب می‌خوانند و بعد از کشور فنلاند، با خواندن چهل و هفت کتاب در سال، در رتبه دوم قرار دارند. جالب اینجاست که از هر ده شهروند ایسلندی، یک نفر در طول زندگی خود یک کتاب تألیف کرده است. همچنین خرید و فروش کتاب در این کشور بیش از کشورهای دیگر است. نزدیک به ۷۲ درصد مردم سوئد به طور معمول کتاب‌ می‌خوانند و ۶۰ درصد از مردم اروپا به طور متوسط حداقل یک کتاب در ۱۲ ماه گذشته خوانده‌اند. آمارها نشان می‌دهد ۶۷ درصد آلمانی‌ها، ۶۱ درصد انگلیسی‌ها، ۵۶ درصد فرانسوی‌ها و ۵۵ درصد دانمارکی‌ها، اهل مطالعه و کتاب‌خوانی هستند و به طور میانگین، یک شهروند نروژی در سال ۱۸ و یک آلمانی ۱۵ کتاب مطالعه می‌کند. بر اساس گزارش یونسکو، ژاپن از نظر عادت به کتاب‌خوانی جایگاه نخست را در جهان را دارد و ۹۱ درصد از مردم این کشور به طور معمول کتاب، روزنامه و مجله می‌خوانند. همچنین بر اساس آمارهای انجمن ملی تعلیم و تربیت ایالات متحده، ۵۷ درصد از جمعیت این کشور عادت به کتاب‌خوانی دارند.^۲

مُعظلی به نام سطح فرهنگ کتاب‌خوانی

«هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می‌افتم، قلباً غمگین و متأسف می‌شوم»^۳

گذشته از ضعف صنعت چاپ است و قیمت زیاد کتاب، فرهنگ کتاب‌خوانی در ایران از وضعیت خوبی برخوردار نیست. بی‌توجهی به بحث کتاب‌خوانی در میان خانواده‌ها و نبود فرهنگ کتاب‌خوانی در فضای عمومی جامعه، از عوامل مهم این ضعف فرهنگی به شمار می‌رود. حتی گاهی کتاب‌خوان‌ها فقط کتاب‌هایی را می‌خوانند که درباره رشته تحصیلی یا تحقیق علمی آنهاست. در حالی که کتاب و کتاب‌خوانی، منحصر به موضوعی خاص نیست. رهبر فرزانه نظام اسلامی(مدظله العالی)، که سکان‌دار حرکت فرهنگی این کشور هستند، بارها و بارها بر اهمیت ترویج کتاب‌خوانی تأکید کرده‌اند. ایشان در این باره می‌فرماید: «من اگر بدانم هر روز یک ساعت باید حرف بزنم و نتیجه‌اش این باشد که مردم کتاب‌خوان بشوند، حاضرم روزی یک ساعت و نیم حرف بزنم! اگر این‌طوری بشود قضیه را حل کرد، حرفی نیست. بله، ما باید عرضمان را به مردم بکنیم و بنده هم عرض می‌کنم، منتها چیزهایی است که با گفتنِ تنها تمام نمی‌شود».^۴ آری صرفاً با گفتن، این مشکل حل نخواهد شد. اگر یک معضل فرهنگی، که در فرهنگ یک جامعه نهادینه شده است، بخواهد از آن دیار رخت بربندد، باید سال‌ها تلاش کرد و تمام نهادهای اجتماعی از خانواده تا وزارتخانه‌ها دست به کار شوند.

خلاقیت در ترویج کتاب‌خوانی

 باید از عنصر خلاقیت نیز در عرصه کتاب‌خوانی استفاده کرد. حتی اگر طراحی جلد‌های زیبا در جذب خوانندگان نقش دارد، باید این کار را کرد. همان‌طور که در مجلات زرد یک تیتر جذاب خواننده را به خود جلب می‌کند، یک جلد زیبا و اسمی زیباتر در جذب مخاطب در خرید کتاب نقش خواهد داشت. در همایش‌هایی که در سطوح مختلف برگزار می‌شود، می‌توان بخشی را برای فروش کتاب قرار داد. آیت الله خامنه‌ای(مدظله العالی) در این باره می‌فرماید: «مثلاً فرض بفرمایید امروز پنج، شش هزار نفر بسیجی با من ملاقات داشتند. … در میان اینها اگر یادآوری بشود و من یک اشاره بکنم [و کتاب‌های مربوط به دفاع مقدس] آماده باشد و در اختیارشان قرار بگیرد، آنها را می‌خرند. … یا در همین دیدارهایی که سران سپاه و ارتش می‌روند. … شما می‌توانید آنجا آن کتاب را به زبان آن گوینده بیاورید. … مثلاً فرض بفرمایید الان نزدیک عملیات کربلای یک است… . چند جلد از این کتاب‌های خیلی خوب درباره همین کربلای یک آماده شود. … در آنجا اسم آورده شود. … خواهید دید که چندین هزار نسخه فروش خواهد رفت».^۵

مهم‌ترین نهاد در رفع این معضل، خانواده است که باید نقش خود را به نحو عالی ایفا کند. برخی از خانواده‌ها با کتاب مأنوس هستند و این خود سبب انس کودکان خواهد شد. پدر و مادری که خود اهل مطالعه نیستند، نمی‌توانند فرزندان خود را در این زمینه متقاعد کنند. چینش کتاب‌ها در فضای خانه، شب شعر و شعرخوانی در بین اعضای خانواده و در سطوح بالاتر، گزارش و نقد کتاب‌های خوانده‌شده، به نشاط فضای خانواده و رشد این فرهنگ در نسل‌های آینده، کمک شایانی خواهد کرد.

مقام معظم رهبری(مدظله العالی) سبک زندگی شخصی خود را چنین ترسیم می‌کند: «در منزل خودِ من، همه افراد، بدون استثنا، هرشب در حال مطالعه خوابشان می‌برد؛ خود من هم همین‌طورم؛ نه اینکه حالا وسط مطالعه خوابم ببرد. مطالعه می‌کنم تا خوابم می‌آید، کتاب را می‌گذارم و می‌خوابم. همه افراد خانه ما، وقتی می‌خواهند بخوابند حتماً یک کتاب کنار دستشان است. من فکر می‌کنم که همه خانواده‌های ایرانی باید این‌گونه باشند. توقع من، این است. باید پدرها و مادرها بچه‌ها را از اوّل با کتاب محشور و مأنوس کنند. حتی بچه‌های کوچک باید با کتاب انس پیدا کنند».^۶

مادری که قصه‌های شب کودکش را از روی کتاب می‌خواند و پدری که شب‌ها، به جای تماشای برنامه‌هایی که ارزش وقت گذاشتن ندارد، کتاب در دست دارد، آیینه‌ای برای فرزندان خود هستند. گشتن در میان قفسه‌های کتاب‌فروشی به همراه فرزندان و ورق زدن کتاب، مشورت گرفتن از فرزندان در خرید کتاب و… نیز می‌تواند رغبت ایشان به کتاب را افزایش دهد. گاهی قیمت کتاب مانع از خرید آن می‌شود؛ ولی در بسیاری از موارد این مسئله توجیهی است برای کتاب نخریدن. عضویت در کتابخانه، قرض گرفتن کتاب و مبادله کتاب‌هایی که نقش تزئینی دارند، راهی برای جبران این مشکل خواهد بود.

چه کتاب‌هایی بخوانیم؟

نکته‌ای که نباید به آن بی‌توجه بود، محتوای کتاب است. «مجموعه‌ متصدیان امر کتاب ـ چه در وزارت ارشاد، چه در مجموعه‌ کتابخانه‌ها ـ روى این مسئله باید کار جدى بکنند؛ در بخش‌هاى مختلف، براى قشرهاى مختلف، به شکل‌هاى مختلف، با تنوع متناسب، سیر مطالعاتى درست کنند؛ اول این کتاب، بعد این کتاب، بعد این کتاب. وقتى که جوان، نوجوان، یا کسى که تاکنون با کتاب انس زیادى نداشته است، وارد شد، حرکت کرد، راه افتاد، غالباً مسیر خودش را پیدا خواهد کرد. این هم یک نکته است».^۷ آنچه رهبری(مدظله العالی) در این بیان بر آن توجه دارند، وجود سیر مطالعاتی در حوزه‌های مختلف علمی است. نهاد‌های مختلف، با توجه به نیازهای نسل جوان، باید بتوانند این سیر مطالعاتی را برای جوانان فراهم کنند. به طور قطع هر خواننده‌ای بعد از ورود به عرصه کتاب‌خوانی می‌تواند خود تصمیم بگیرد وارد چه فضاهای فکری‌ای شود. در عین حال مطالعه در سه حوزه تخصصی، عمومی و ادبیات و داستان، برای هر فردی ضروری و مناسب است.

الگوی یک کتاب‌خوان حرفه‌ای

در دنیای کنونی و در ایران، می‌توان الگوهای زیادی را به‌عنوان یک کتاب‌خوان حرفه‌ای نام برد و به آن پرداخت؛ اما در اینجا الگوی مورد توجه، شخص رهبر انقلاب(مدظله العالی) است. علت این انتخاب نیز توجه به این نکته است که ایشان، علی‌رغم فعالیت‌های فکری و بدنی زیادی که در طول روز دارند، ارتباط خود را با کتاب هیچ‌وقت از دست نداده‌اند.

این رهبر حکیم(مدظله العالی) در توصیه و تشویق به کتاب‌خوانی در وقت‌های کوتاه و اهمیت استفاده از همین وقت‌ها برای کتاب خواندن، چنین می‌فرماید: «چقدر کتاب‌ها را در همین نیم‌ساعت‌ها مى‌شود خواند! بنده دوره‌هاى بیست جلدى و بیست و چند جلدى کتاب را در همین فاصله‌هاى ده دقیقه، بیست دقیقه و یک ربع ساعته خوانده‌ام. پشت این کتاب‌ها را هم یادداشت مى‌کنم که معلوم باشد. شاید صدها جلد کتاب را همین‌طور در این فاصله‌هاى کوتاه ده‌دقیقه‌اى خوانده‌ام. بسیارى از افراد را هم مى‌شناسم که این‌گونه‌اند».^۸ همچنین در خاطره‌ای دیگر چنین بیان می‌کنند:‌ «من یک دوره کتاب هشت جلدی را که یک نویسنده عرب نوشته است و از کتاب‌های معروف هم هست ـ نمی‌خواهم اسم بیاورم ـ در سال‌های دور، وقتی به تهران می‌آمدم و در اتوبوس زیاد معطل می‌شدم، خواندم. همه این دوره هشت‌جلدی را که راجع به تاریخ ادبیات و علوم و معارف اسلامی است، تقریباً در اتوبوس خواندم».^{(مدظله العالی)}

دکتر حداد عادل که بیش از سی‌ سال است مقام معظم رهبری(مدظله العالی) را می‌شناسند، درباره این ویژگی ایشان می‌گوید: «حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی)، غیر از فقه و اصول و معارف اسلامی که در سنت تحصیلی ایشان رسمی و درسی بوده و جزو مطالعات تحقیقی و پژوهشی ایشان به حساب می‌آید، از ابتدای زندگی میدان وسیعی را برای مطالعه پیش چشم داشته‌اند؛ همین قلمروهای مطالعاتی هم پیکره اصلی کتابخانه شخصی ایشان را شکل می‌دهند». به گفته دکتر حداد عادل ایشان در حوزه‌های مختلفی مانند ادبیات و شعر، تاریخ اسلام، تاریخ معاصر و تاریخ روشن‌فکران ایران، مطالعات گسترده‌ای دارند. «شاید بی‌سابقه و بی‌نظیر باشد که یک مجتهد و مرجع و فقیه، از چهل پنجاه سال پیش رمان‌های بزرگی مثل دُن آرام شولوخف و یا آثار رومن رولان مانند جان شیفته را خوانده باشد و نسبت به آنها ارزیابی دقیقی داشته باشد. ایشان هنوز هم رمان خارجی می‌خوانند و از خصوصیاتشان این است که پس از خواندن کتاب، یادداشتی به صورت جمع‌بندی مختصر در پایان کتاب می‌نویسند. … ایشان کتابخانه بزرگی دارند؛ حدوداً ده سال پیش می‌گفتند این کتابخانه سی هزار جلد کتاب دارد».^۱۰

آنچه از ویژگی‌های ایشان درباره کتاب‌خوانی نوشته شد، فقط بخش بسیار کوچکی از آن بود. تلاش رهبر معظم انقلاب در این سن برای خواندن و مطالعه، با توجه به مشغله‌های فراوان فکری و کاری‌، حجت را بر دیگر افراد تمام می‌کند.

———————–  

پی‌نوشت

1. سایت تابناک
2. آمارها در این یادداشت برگرفته از سایت خبرگزاری کتاب ایران است.
3. بیانات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در دیدار با دست‌اندرکاران برگزاری هفته کتاب؛ ۳/۷/۱۳۷۵٫
4. بیانات در دیدار با برگزیدگان مراسم انتخاب کتاب سال؛ ۷/۱/۱۳۷۲٫
5. بیانات در دیدار با اعضای دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ ۲۲/۴/۱۳۷۱٫
6. مصاحبه در پایان بازدید از نمایشگاه کتاب؛ ۲۶/۰۲/۱۳۷۴٫
7. همان.
8. مصاحبه پس از بازدید از سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب؛ ۱۹/۲/۹۶٫
9. بیانات در مصاحبه صدا و سیما، در ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب؛ ۲۱/۲/۱۳۷۲٫
10. پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای(مدظله العالی) (Khamenei.ir).