سواد رسانه، ضرورت امروز

بیست سال پیش، دکتر حسن بلخاری -نویسنده و پژوهشگر ایرانی- در کانون دانش‌آموزی شهر ما میهمان بود. در آن جلسه بخش‌هایی از فیلمی هالیوودی به نمایش درآمد. با این کار، توجه ما به زوایای پنهانی از فیلم جلب شد که تا آن زمان متوجه نبودیم. توجه به نقطۀ شروع فیلم -که با عبور از یک فضای کاملاً مبهم و به صورت سیاه و سفید آغاز می‌شد- حاکی از ارتباط تنگاتگ با محتوای فیلم و به نظر دکتر بلخاری، نشان‌گر اطلاعات نسبی انسان نسبت به مرگ و روح بود. تحلیل موسیقی فیلم، شخصیت‌هایی که در فیلم حضور داشتند، نوع بازی، مکان نمایش که از داخل قطار شروع می‌شد و بسیاری از چیزهای دیگر، نشان‌گر یک تفکر کاملاً منسجم و هوشمندانه توسط یک رسانه در مورد یک مقولۀ ماورائی بود و به نظر ایشان، اگر چه فیلم در سینمای هالیوود ساخته شده بود، اما بسیاری از مفاهیم و عناصر معنایی آن از متون اسلامی استخراج و در خدمت نهادینه سازی اهداف مادی‌گرایانۀ آنها به کارگیری شده بود. نمایش تکه‌های انتخاب شده‌ای از فیلم‌های دیگر و تحلیل آنها، به قدری جالب و مؤثر بود که بعد از گذشت بیست سال، هم‌چنان تغییر نگاهم نسبت به رسانه و ابزارهای در اختیار آن را مدیون آن جلسه می‌دانم و هر زمان فیلم یا سریالی را می‌بینم، همواره سعی می‌کنم در مورد جنبه‌های مختلف فیلم‌سازی، کارکردهای آشکار و پنهان تصاویر، موسیقی، عناصر معنایی و ارتباطی آنها دقت کرده و تحلیل‌های مختلف در مورد محصولات تولیدی انواع رسانه‌های دیداری، شنیداری و مکتوب را پی‌گیری کنم.

سواد رسانه چیست؟

اصطلاح سواد رسانه‌ (Media Literacy) اولین بار به وسیلۀ فردی به نام مارشال مک لوهان (۱۹۶۵) استفاده شد و در کشور ما تقریباً پانزده سال است که به صورت جدی مطرح شده است. با پیگیری‌ها و لزوم آگاه‌سازی اقشار مختلف به ویژه دانش‌آموزان، کتاب درسی سواد رسانه‌ای از سال ۱۳۹۵ در برنامۀ نظام آموزش و پرورش نیز گنجانده شده است.

این اصطلاح، بیان‌گر یک نوع درک متکی بر مهارت است که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آنها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.^۱

به عنوان نمونه، سازندگان پیام‌های بازرگانی برای ساخت یک پیام تبلیغی که بتوانند محصول تولیدی را از جنبه‌های گوناگون معرفی نموده و مصرف کنندگان را ترغیب به خرید نمایند، نیازمند آمیزه‌ای از دانش و مهارت‌های رسانه‌ای، مخاطب شناسی هستند که در حوزۀ سواد رسانه‌ای می‌گنجد. البته نباید از نظر دور داشت که آشنایی با سواد رسانه‌ای به همان نسبت که برای صاحبان رسانه‌ها ضرورت دارد، برای مخاطبین نیز مهم است. آشنایی مخاطب با شگردها و شیوه‌های گوناگون انتقال پیام در رسانه‌ها در راستای برخورد عقلانی با محصولات محتوایی و تولیدی آنها  نیز مربوط به سواد رسانه‌ای است. مهم‌ترین ابعاد سواد رسانه‌ای عبارت‌اند از ارتقای آگاهی نسبت به تعیین میزان و نحوۀ استفاده از محتوای رسانه‌ای، آموزش مهارت‌های تماشا یا مطالعۀ انتقادی و تجزیه و تحلیل همه جانبۀ رسانه‌ها که در نگاه اول قابل مشاهده نیست .^۲

سواد رسانه‌ای یکی از وظایف مربی

با پیشرفت‌های تکنولوژیک و تغییرات سریعی که در حوزۀ ارتباطات ایجاد شده، نظام تربیت تا حدود زیادی از انحصار خانواده، مدرسه و هم‌سالان خارج شده و باید از رسانه و فضای مجازی به عنوان دو عامل تأثیرگذار دیگر در این حوزه، یاد کرد. غول رسانه، پا به پا و گاهی جلوتر از خانواده در حال حرکت و تأثیر گذاری است و با انواع فراوان ابزار و قابلیت‌های موجود، هم می‌تواند یک فرصت باشد و هم می‌تواند به عنوان یک تهدید در راستای تغییر ساختار خانواده، اجتماع و نظام‌های ارزشی عمل نماید. رسانه‌ها قدرت بسیاری در جذب مخاطب انبوه و توانایی زیادی در شکل بخشیدن به افکار دارند و بخش وسیعی از ماهیت افکار عمومی را شکل می‌دهند. نقش رسانه‌های جمعی در حوزه‌های گوناگون زندگی بشری از جمله تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مناقشات بین‌المللی افزایش یافته و با گسترش تأثیرگذاری آنها در تمامی حوزه‌ها، عصر کنونی را به عصر ارتباطات و جامعۀ اطلاعاتی تبدیل کرده است.

جوانان و نوجوانان یکی از مهم‌ترین مخاطبین رسانه‌ها به شمار می‌روند و همگان می‌دانیم که استفاده از رسانه‌ها بدون داشتن سواد رسانه‌ای، می‌تواند با اثرات نامطلوبی همراه باشد. حضور گستردۀ نوجوانان در اینترنت و فضای مجازی و هم‌چنین استفاده از محصولات تولیدی ماهواره‌ها، ضرورت آگاهی هر چه بیشتر آنها، والدین و متولیان تربیتی از جمله مربیان را دو چندان می‌کند.

یک مربی آگاه و توانمند در حوزۀ تربیت نسل نوجوان و نواندیش کشور، کسی است که آموزه‌ها و اصول تربیت دینی را کاملاً بشناسد و ضمن آگاهی از مبانی تربیت انسان در اسلام و غرب، از قدرت تحلیل و مقایسه نیز  بهره‌مند باشد. شناخت حوزه‌های متعدد رسانه‌ای مانند ماهواره، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، نشریات و مجلات تبلیغی و چالش‌های پیش رو در این عرصه‌ها، از رسالت‌های مهم یک مربی به شمار می‌رود و تنها در صورت کسب دانش و مهارت جهت برخورد فعالانه با تولیدات رسانه‌ای است که می‌توان نسبت به پیش‌گیری، اصلاح یا تغییر رفتارها اقدام کرد.

انواع رسانه‌ها و محصولات تولیدی آنها همچون فیلم، سریال، پیام‌های بازرگانی، کتاب و نشریات، شبکه‌های اجتماعی و… و همچنین شناخت کافی از فنون مخاطب شناسی، کارکردهای آشکار و پنهان یک پیام رسانه‌ای، شیوه‌های اقناع و تأثیرگذاری بر مخاطب و…، از مهم‌ترین سرفصل‌های سواد رسانه‌ای است که باید آن را شناخت.

پی‌نوشت‌ها:

(۱) شکرخواه، یونس: «سواد رسانه‌ای؛ یک مقالۀ عقیده‌ای»، مجلۀ رسانه، زمستان ۱۳۸۵، شمارۀ ۶۸٫

(۲) همان.