اشاره:
با توجه به موضوع این شماره نشریه که به تشکل پرداخته است، به مقاله‌ای کوتاه بر خورد کردم که به موضوع مبانی تشکل اسلامی پرداخته بود، نوع نگاه به این مسئله برایم جالب بود. این مقاله کوتاه، مبانی تشکل دینی را از نگاه عارف فرزانه آیت‌الله شیخ محمدعلی شاه‌آبادی مطرح کرده است. مطالب آن بر گرفته از «شذرات المعارف» آن عارف مجاهد می‌باشد حقیقت این است که مدتی است نگارنده مطالعه کتب و آثار به جا مانده از آن فقیه عارف را دنبال می‌کند و بر این باور است که چنان چه این آثار تقریری نو و متناسب با زبان جوانان و نسل انقلاب بیابد، یکی از معدود مجموعه آثاری است که بیشترین مراجعه را از سوی نسل جوان خواهد یافت. به ویژه این که، خواننده جوان با مطالبی آشنا می‌شود که قرابت زیادی با مبانی فکری معمار انقلاب اسلامی دارد؛ از این رو توجه به آثار این بزرگوار می‌تواند موضوعیت خاص خود را داشته باشد.
* کتاب «شذرات المعارف»[۱]
مرحوم آیت‌الله شاه‌آبادی، تألیفات و آثار علمی بسیاری دارند که به دهها عنوان می‌رسد. متأسفانه بیشتر این آثار در حمله ساواک به منزل امام خمینی (سال ۴۲) مفقود شده است. یکی از این آثار ارزشمند، کتاب شذرات المعارف که به فارسی شده و اولین بار در زمان حیات ایشان و در اردیبهشت ۱۳۲۵ شمسی به چاپ رسیده است. در این کتاب، مؤلف عالیقدر با اشاره به آسیب‌ها و آفاتی که جامعه اسلامی و مسلمانان به آن دچار هستند به شکل زیبایی راهکارهای عملی و سیاست اصلاحی را در زمینه تربیت نیرو و فراهم کردن امکانات و منابع مالی و اجرای برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ارائه می‌دهند. نکته جالب این است که در این موارد با اشاره به آموزه‌ها و حقایق دینی و سیره معصومین «علیهم‌السلام» نگاشته شده است.
در این باره سه نکته گفتنی است:
۱ ـ «شذرات المعارف» که نام دیگر آن «مرام الاسلام» است، شصت و سه سال پیش به رشته تحریر درآمده و با نگاهی نو و عمیق که مبتنی بر قرآن و سنت است به دو وظیفه اصلی یک تشکل اسلامی «تربیت نیرو» و «فراهم سازی امکان تحقق دین» در زندگی با نگاهی تربیتی و اخلاقی پرداخته است. در واقع امتیاز منحصر به فرد تشکل دینی در همین است: «تشکلی بر مبنای اخوت دینی» که روابط فردی و اجتماعی اعضا بر «انس» و «اتحاد» و «کمال» و «عون» شکل می‌گیرد و بسط و گسترش می‌یابد. اعضا براساس همین اصول با هم آشنا می‌شوند، پیوند اخوت دینی می‌بندند و نقش مکمل برای یکدیگر و به قصد و هدف والای تحقق اهداف دین ایفاء می‌کنند. از آنجا که مرحوم شاه‌آبادی به نام «فیلسوف فطرت» هم نام یافته است. مطالب این کتاب را می‌توان اصول و مبانی تشکل فطرت‌گرا نیز نامید. اصول و آموزه‌هایی که در تشکیلات مذهبی و دینی، دقیقاً مطابق و منطبق بر فطرت الهی انسان است، همچنین از آن جا که مطالب این کتاب، رنگ و بوی تربیتی و اخلاقی دارد، نامگذاری «مبانی تشکل اخلاقی و تربیتی» نیز بی‌مناسبت نیست.
۲ ـ در این کتاب ارزشمند از شذره اول تا چهارم می‌توانیم به خوبی بخشی از سبک زندگی اسلامی را نیز مطالعه کنیم و به زوایای روشن و تابناکی از حیات طیبه دین دست یابیم. روش زندگی که از خامه عارفی بزرگ و فقیهی دین شناس و آشنا به بیماری‌ها و معالجه آنها در بین مسلمین تراوش کرده است. توجه به روایات و مضامین بلند دینی که از سرچشمه عصمت جوشیده و به فکر و قلم دانشمندی فقیه آن را تبیین کرده است، می‌تواند برای کسانی که در پی دستیابی به نمونه‌هایی از اندیشه متعالی اسلامی درباره حیات طیبه هستند کمک فروانی نماید.
۳ ـ مقصود اصلی ما در این مقاله نگاهی است که این کتاب به مسئله مهم «تجمع دینی» و «تشکل اسلامی» دارد. با عنایت به تأثیرگذاری علمی و اخلاقی و عرفانی ایشان بر افکار و آرا و روحیات امام راحل بزرگوارمان، آشنایی با اندیشه‌های بلند این استاد کم نظیر می‌تواند ما را با مبانی اندیشه‌ای روح خدا که حیات معنوی خویش را مرهون وی می‌دانست آشنا کند. بر این باوریم که نگاهی دقیق و همه جانبه به مطالب این کتاب و پی‌جویی و کند و کاو در بیانات و پیام‌های امام عزیز پیرامون تجمع‌ها و تشکل‌های اسلامی می‌تواند ما را به یک جمع‌بندی مطلوب درباره تشکل اسلامی برساند. امری مهم که باید در جای خود بدان پرداخته شود.
یک تذکر مهم:
در این مقاله می‌آید، فهرستی اشاره‌وار و گذرا به مطالب این کتاب است، و از آن جا که نشر این کتاب ارزشمند مربوط به حدود ۷ دهه قبل و همراه با اصطلاحات علمی و حوزوی است سعی شده تا حد امکان، مطالب این کتاب برای فهم آسانتر و انتقال سریعتر به مخاطبان، روان‌سازی شده و در دسترس قرار گیرد. این کتاب در شش «شذره» سامان یافته است که ما به شذره اول تا چهارم ـ به خاطر ارتباط با موضوع ـ پرداخته‌ایم.
* مبانی تشکل اسلامی
رویکردهای متفاوتی به ضرورت تجمع و چرایی تشکل مؤمنان برای دستیابی به اهداف بلند اسلامی وجود دارد، وجه مشترک همه این رویکردها و نگاه‌ها، انکار ناپذیری و ضرورت و قطعیت وجود تشکل اسلامی برای پیشبرد اهداف و مقاصد دینی است. مرحوم آیت‌الله شاه‌آبادی در کتاب شذرات المعارف، ضرورت تجمع مؤمنان را بر این سوالات اصلی و بنیادین بنا نهاده است که:
آیا محقق نمودن آموزه‌های قرآن به صورت انفرادی ممکن است؟ آیا می‌توان انتظار داشت که جامعه‌ای قرآنی شکل گیرد و نامؤمنان در آن، جهت تحقق احکام اسلام گرد هم نیامده باشند؟
آیا فقدان وجود ویژگی‌های جامعه قرآنی مطلوب را نباید در عدم شناخت آنها و سپس پیروان پیگیر تحقق آنها در یک تشکل و تجمع همداستان و همفکر جستجو کرد؟
مرحوم شاه‌آبادی بر مبنای همین سوالات اصلی، مطالب خود را به طور منظم و به هم پیوسته سامان می‌دهد که مشاهده می‌کنید:
- آسیب‌شناسی جامعه مسلمین
مملکت اسلامی در این زمان (۱۳۲۰ هـ . ش) گرفتار بیماری‌های مزمن و هلاک کننده‌ای است که انسانیت را در معرض خطر قرار داده است. رواج افکار باطل و اخلاق رذیله و اعمال ناشایست باعث شده است که جامعه با خطرات بنیان برافکن مواجه شود. در این میان بسیاری از مؤمنان در محافل و مجالس خود فقط از شرایط موجود اظهار تأسف کرده و به حکایت و روایت دردها می‌پردازند، بدون آن که به شناخت دلایل این گرفتاری‌ها و راه علاج آن بپردازند.
باید: ۱٫ سبب و علت درد را فهمید
- راه علاج آن را جستجو کرد
* عوامل اصلی آسیب‌پذیری مسلمانان
برای وضعیت نابسامان مسلمین در گذشته و حال، علت‌های مختلفی را می‌توان یافت؛ اما در نگاه مؤلف بزرگ ما، چهار عامل اصلی موجب تداوم این بیماری و ضعف است:
- غرور مسلمانان به حقانیت خود و تلقی این باور که چون اسلام دین حق است، پس راه خود را خواهد رفت، به مقصد خواهد رسید و در این میان ما باید به خود بپردازیم و در گوشه‌ای بنشینیم و به نماز و روزه و اعمال خودمان سامان دهیم. این توهم یا همان فریفتگی به «مسلمان بودن» و عدم پای‌بندی به لوازم مسلمانی، یکی از امراض بزرگ مسلمانان بوده و هست. گو این که اکتفا به نام «شیعه» موجب جرأت عده‌ای به فساد می‌شود. همین توهمات باعث شده گروه کثیری از مسلمانان، اسلام را یک دین انفرادی بدانند، در حالی که قرآن مجید با اسلام انفرادی مناسبت ندارد. ناگفته پیداست که خود انسان و شخص مؤمن نقش بسیاری در اصلاح جامعه دارد و صد البته هر کسی باید از خود شروع کند اما نباید به خود اکتفا کرده، بلکه برای جامعه و مردم در زندگی خود باید سهم ویژه‌ای قایل باشد.
- یأس و ناامیدی. همین نگاه افراطی نامتعادل به دین باعث شده است که مردمی این چنین از اصلاح امور عمومی و جامعه و سعادت جامعه ناامید شده و از هرگونه تکلیف و وظیفه برای مقابله با فساد و تباهی شانه خالی کنند.
- افتراق و اختلاف. نتیجه این یأس و نومیدی، فقدان و کاهش روحیه جمعی و گسستن پیوندهای دینی بین مسلمانان است تا آن جا که توطئه دشمن نیز کارساز شده و کشورهای اسلامی و جمعیت مؤمنان را مانند جزیره‌هایی نمود که هر یک به کار خویش مشغولند یا همکاری ندارند و از غم و شادی همدیگر بی‌خبرند یا مدام در حال خنثی کردن تلاش‌ها و فعالیت‌ها یکدیگر هستند.
- نداشتن امکانات و منابع مالی. طبیعی است جامعه‌ای که نتواند براساس این فریفتگی و یأس و تفرقه، به مساعدت و کمک هم بیاید و به افزاییش نیروی یکدیگر کمک نماید، دستش از منابع و امکانات مالی که برای خود اوست خالی می‌شود و به خاک سیاه فقر و وابستگی به دشمن می‌نشیند.
* راه علاج چیست؟
راه علاج برگشتن به مرام اسلام است. مرام اسلام به فرموده پیامبر اکرم (ص) جز در قرآن و عترت یافت نمی‌شود. خلاصه آن چه در این دو منبع لایزال الهی آمده است دو مرام است:
اول ـ حکومت مطلقه بر گرفته از آموزه‌های قرآنی
دوم ـ اجرای تام و کامل حکومت و ولایت مطلقه در حکومت حضرت امام زمان (عج)
نیل به این مرام بزرگ، بستگی به استحکام روابط مذهبی و اجتماعات دین دارد و زمینه‌سازی برای حکومت امام زمان (عج) و تجلی تام و خاص احکام قرآن مجید جز از راه جمع و تجمعی همفکر و همدل و هماهنگ از آن چهار بیماری ـ که نام بردیم ـ مبرا باشند امکان ندارد.
* دو اصل مهم در یک حماسه برای نیل به مرام اسلام
برای زمینه سازی تحقق کامل دین اسلام و حقیقت آن، یک تشکل دینی باید به دو اصل بنیادین اعتقاد و التزام کامل داشته باشد دو اصلی که به منزله جوهره حقیقی و روح در کالبد یک تشکیلات هستند و بدون آن جامعه اسلامی تشکل دینی از خط صحیح دین انحراف خواهد یافت. این دو اصل عبارتند از:
اصل اول ـ پیوند نبوت و ولایت
این تصور که نبوت چیزی جدا از ولایت است و ولایت از نبوت مجزا است، یک پندار باطل است. روح دین و یک جمع مؤمنانه به این است که ملتزمان به آن با همه وجود به پیوند و ارتباط و آمیختگی و جداناپذیری ابدی نبوت و ولایت، باور داشته باشند، حقیقت دین را چیزی جز این ندانند و تمام افکار و اعمال خود را بر این مبنا و معنا سامان دهند.
اصل دوم ـ پیوند اخوت دین و ایمان
بر این اساس باور الهی که حقیقت اسلام ناب محمدی است، باید اجتماعات مذهبی برای ارتباط و دوستی مؤمنان با یکدیگر گسترش یابد چنان چه در قرآن آمده است:
وَ اعتَصمِوا بَحبِل الله جمیعاً و لا تفرقوا و اذکرو نعمه الله علیکم اذ کنتم اعداءً فألّفَ بینَ قلوبِکُم فَأَصبَحتُم بنعمتِهِ اخوانا[۲]
* منشور و مرامنامه جامعه اسلامی
بر مبنای دو اصل اساسی در یک جا تشکل اسلامی ـ پیوند نبوت و ولایت و پیوند اخوت دینی ـ مرحوم شاه‌آبادی چهارده اصل را که به نحوی «منشور جامعه و تشکل اسلامی» است مطرح می‌کند که عبارتند از:
۱ ـ تشویق مردم مسلمان و اعضای تشکل اسلامی به روی آوردن به عالمان دین و ترغیب نوجوانان به تحصیل علوم دینی برای زمینه‌سازی تعلیم معارف و احکام دینی و اخلاق اسلامی.
۲ ـ اتحاد و وحدت بین عالمان دین که تنها راه حفظ اسلام و مسلمین و جاری شدن روح اتحاد در بین سایر اقشار مردم است.
۳ ـ تأسیس نشریه دینی و مذهبی برای ترویج اهداف مذهبی به عنوان ارگان تشکل، روح اتحاد در بین سایر اقشار مردم است.
۴ ـ تقید به آداب شرع در ظاهر و تعهد به حرام و حلال و تنظیم شعائر اسلام و حضور در اجماعات اسلامی.
۵ ـ رعایت اقتصاد و اعتدال در امور مالی زندگی و پرهیز از تجملات دست و پاگیر.
۶ ـ ایجاد مؤسسات و شرکت‌های مبتنی بر قواعد علمی برای رونق اقتصاد و خودکفایی و رهایی از وابستگی.
۷ ـ رواج فرهنگ قرض‌الحسنه برای مبارزه عملی با ربا.
۸ ـ ایجاد اشتغال و مشاغل آبرومند و مشروع برای نیازمندان و اعضای تشکل و جمعیت.
۹ ـ امدادرسانی مادی و معنوی و کمک به نیازمندان و فقرا و آسیب‌دیدگان.
۱۰ ـ همدردی با مسلمانان و دردمندان و حضور در آئین‌های اجتماع که به تقویت معاشرت دین منجر می‌شود.
۱۱ ـ حضور هفتگی در مرکز مخصوص جمعیت (تشکل) برای یادگیری و آموختن مسائل دین و مذاکرات و مباحثات مذهبی.
۱۲ ـ پای‌بندی و التزام هر یک از اعضا برای هدایت و راهنمایی یک نفر برای این که او نیز به این تعهدات عمل نماید.
۱۳ ـ رفع اختلافات به وجود آمده با دلسوزی و صلح و ارجاع آن به گروهی از معتمدان تشکل.
۱۴ ـ تشکیل صندوق یا مرکزی که از اموال حلال فراهم آمده باشد برای رفع نیازهای کسانی که نیاز دارند با رعایت اولویت‌ها.
در این فروع که به نوعی منشور یا مرامنامه یا پیمان نامه عموم ابزار جامعه و به ویژه اعضا تشکل است، با نگاهی جامع به اهمیت آموزش، هدایت، همدردی و دلسوزی، خدمت و معاشرت، مذاکره دینی و علمی اشاره شده است. ضمن این که نگاهی گذرا به سبک زندگی در جامعه دینی (به طور عموم) و در تشکیلات الهی (به طور خاص) دارد.
* چرایی تشکل اسلامی
مؤلف گرانقدر در ادامه با سرلوحه قرار دادن آیه ۱۰۳ سوره مبارکه آل عمران با یک ترتیب منطقی به چرایی و ضرورت تشکل دینی پرداخته و ابعاد و زوایای آن را شرح می‌دهند. ایشان با ذکر مقدمه‌ای سودمند که حکایت از نگاه عمیق ایشان به دین دارد به مسئله مهم تشکل دینی می‌پردازند:
- دین اسلام، دین سیاسی است. سیاست به معنای واقعی آن تدبیر امور جامعه براساس تشخیص صحیح از مصالح و مقاصد آن جامعه است. تدابیری که به نجات و رستگاری مردم براساس احکام حیات‌بخش دین بیانجامد و بندگان خدا را به مقامات والای معنوی رهنمون کند. بر این مبنا اغلب احکام اسلام، احکام سیاسی است و لذا علی‌التحقیق می‌توان گفت: دین اسلام، دین سیاسی است.
- مهمترین سیاست‌های اسلام برای رساندن انسان‌ها و جوامع بشری دو سیاست است:
- تربیت نیرو (تحصیل عِدّه)
- تهیه منابع و امکانات مورد نیاز (تحصیل عُدّه)
معلوم است که تربیت نیرو و نیروسازی به خاطر مصالح مهم دینی و جامعه اسلامی مهمتر از تهیه منابع و امکانات است. به تعبیر دیگر نیروها هستند که امکانات را می‌سازند.
- در سیاست اول (نیروسازی) یک اصل اساسی و تغییر ناپذیر وجود دارد و آن این که «لاعده بالاخوه» کثرت جمعیت مفید نیست مگر به همراهی دل‌ها و برادری به عبارت دیگر پشتوانه اصلی یک ملت یا تشکیلات، نیروهای همدل و همراه و یکرنگ است.
لذا «اخوت» از احکام سیاسی الهی برای تحقق اهداف دینی است.
* حقیقت اخوت
از آیات قرآن و روایات به دست می‌آید که حقیقت اخوت، «الفت قلوب و ارتباط‌های مؤمنین» به یکدیگر است. از آیه شریفه «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً» و ادامه آن «و اذکروا نعمه الله علیکم» چنان مستفاد می‌شود که خداوند عالم، قرآن را که «حبل الناس» است از «عرش الرحمن» نازل فرموده بر «عرش اخوت انسان» تا فهمیده شود که حقیقت آموزه‌های قرآنی و مقررات دینی، اخوت و برادری مسلمین است. چرا که حفظ قرآن و احکام آن به تنهایی میسر نیست؛ بلکه مسلمین باید به وسیله اتحاد و وحدت و اخوت دینی، تاج کرامت حکومت قرآن را بر سر نهاده و به عزت دنیا و آخرت نایل آیند.
* ارکان اخوت
مبنای اصلی جامعه اسلامی و به تبعیت آن تشکل اسلامی، «اخوت» است. اخوت مانند عرش (و تختی) است که دارای چهار زاویه (گوشه) است و هر زاویه بر رکن (و قائمه‌ای) مستقر است. بنابراین عرش اخوت بر چهار زاویه مشتمل است:
زاویه اول ـ انس مستقر بر رکن وفاق و یک‌رویی
زاویه دوم ـ کمال مستقر بر رکن اتحاد و یکرنگی
زاویه سوم ـ عزت مستقر بر رکن تواضع و فروتنی
زاویه چهارم ـ عون مستقر بر فتوت و جوانمردی
ایشان «اخوت اسلامی» را مانند نخ تسبیحی می‌داند که حلقه مؤمنان را به هم متصل می‌نماید و آن گاه است که حرکت یکی به حرکت و جنبش دیگری منجر خواهد شد. وجود این عامل، مبنای «جمعیت»های سازمان یافته اسلامی را شکل می‌دهد.
سپس به این موضوع می‌پردازد که اخوت بین مسلمانان که عامل اصلی تحقق احکام کتاب خدا در جامعه اسلامی است، مؤلفه‌هایی دارد که ارکان اربعه مذکور است و هر کدام بر یک رکن مستقر شده‌اند. توجه به این ارکان و زوایا، در حقیقت مبانی‌ای است که باید مورد توجه تشکل‌های اسلامی قرار گیرد.
ایشان سپس در تبیین این ارکان اربعه مطالبی سودمند را براساس روایات معصومین به تفصیل بیان می‌کند که خلاصه آن چنین است:
«بر مبنای روایات، ساختار برادری میان مؤمنان را چهار عنصر اصلی تشکیل می‌دهد که هر کدام نیز بر پایه‌ای مشخص بنا شده‌اند».
- انس بر پایه وفاق و یکرنگی. به این معنا که میان مؤمنان به گونه‌ای الفت برقرار است که وفاق و یکرنگی حرف اول را در جمع آنان می‌زند. مؤمنان «کثیر الانس» و «شدید الانس» هستند و دورویی و نفاق در بین آنان راه پیدا نمی‌کند.
- کمال بر پایه اتحاد و یگانگی. مؤمن اگر خود را با دیگر مؤمنان، یگانه و یکی ببیند، زشتی و نقص وی را نقص خود می‌داند و زیبایی و رشد او را جمال و رشد خود می‌پندارد. از همین رو برای رشد دادن وی و رفع نقایص او تلاش می‌نماید و مصداق المؤمن مرآت المؤمن می‌شود. این گونه باعث کمال برادر دینی خود خواهد شد و در یک تشکل مؤمنانه پایه‌های کمال و رشد جامعه را استحکام می‌بخشد.
- عزت بر مبنای تواضع و فروتنی. مؤمن اگر با دیگر مؤمنان انس گرفته و صادقانه با آنان مرتبط شود، و در تجمع ایمانی خود بر پایه انس، رشد و کمال دیگران را بخواهد، به طور فطری و طبیعی و فارغ از نگاه‌های ابزاری او را بعنوان یک انسان مؤمن تکریم می‌کنند و در مقابل او متواضعانه برخورد می‌نمایند. و از این رهگذر با تواضع و فروتنی خود، عزت دیگران و خود را جلوه‌گر می‌سازد.
- عون و یاری بر مبنای فتوت و جوانمردی. کسی که در تشکل دینی و جامعه اسلامی، انس و کمال خواهی و مواجهه فروتنانه با مؤمنان سر لوحه اعمال اوست، نمی‌تواند در مقابل نیازها و حاجات برادران و خواهران ایمانی‌اش بی‌تفاوت باشد. او به رفع حاجت مؤمنان قیام می‌کند و در این سیر، بدون توقع پاداش و منت‌گذاری، سعی و تلاش خود را در خدمت او به کار خواهد گرفت.
مرحوم شاه‌آبادی به زیبایی چنین جمع‌بندی می‌کنند:
«انسانِ ]مؤمن[ انس طلب کمال خواه عزت پسند عون جوی» می‌تواند مقاصد قرآن را حمل نموده و توسط آن اهداف خود را محقق کرده و به سعادت دنیوی و اخروی نایل گردد. به تعبیر واضح‌تر، ارتباطات تشکیلاتی اعضای یک تشکل دینی که مبتنی بر اخلاق اسلامی و تقوای الهی است این گونه است که آنان:
ـ براساس انس و صدق با هم ارتباط می‌گیرند.
ـ بر مبنای یگانگی و یکدلی به رفع نقص و تقویت قدرت هم می‌پردازند.
ـ بر پایه فروتنی و تواضع، عزت خود و تشکل و در نتیجه جامعه را شکل می‌دهند.
ـ مبتنی بر همه اصل فوق براساس جوانمردی و فتوت در خدمت و مساعدت به یکدیگر می‌کوشند.
مرحوم شاه‌آبادی، ارکان و اصول فوق‌الذکر را با استناد به روایات معصومان علیهم‌السلام تفصیل داده و در بیش از صد صفحه به تبین دقیق آن می‌پردازند. توجه و شرح و بسط این کتاب فاخر و مطالب ارزشمند آن می‌تواند گامی نو و عمیق در جهت تشکیل و تقویت تشکل‌های اسلامی به حساب آید.
مطالبی که ـ اگر درست به آن پرداخته شود ـ می‌تواند در همه مراحل شناسایی، جذب، آموزش، سازماندهی و به کارگیری و نظارت و ارزیابی در یک تشکل دینی مورد نظر قرار گیرد. امید آن که برنامه و[۳] اجتماعات و دورن تشکیلاتی‌مان بر مبنای اصول اخلاقی اسلام و آموزه‌های دین سامان یابد. بی‌تردید همین مسئله مهم، وجه امتیاز تشکل‌های دینی از غیر آن است.[۴]
پی‌نوشت:
[۱] . شذرات جمع «شذر» «شذه» به معنای مراورید کوچک یا قطعه‌های طلا و مهره‌های گرانقیمتی است که در وسط رشته مروارید به فاصله معینی قرار می‌دهند. از این رو شذرات المعارف را می‌توان به گوهرهای تابناک معارف ترجمه کرد.
[۲] آل عمران۱۰۳
[۳] . در این مقاله به کتاب شذرات المعارف، به تصحیح و تحقیق بنیاد علم و معارف اسلامی دانش پژوهان چاپ اول ـ زمستان ۱۳۸۰ مراجعه شده است.
[۴] مقاله مذکور در «اشاره» با نام مبانی تشکل اسلامی ـ علیرضا کمیلی ـ وبلاگ آرمانخواهی.
