سرریز اطلاعات و کاهش عمق آموزش در عصر ارتباطات
پیش از این، دریافت اطلاعات عموماً از راه‌های شفاهی، مانند تحصیل در مدرسه یا گفت‌وگو با بزرگان و سپس از راه مطالعه حاصل می‌شد. به تدریج رسانه‌های تصویری و شنیداری مانند رادیو و تلویزیون جای خود را به عنوان منابع اطلاعات باز کردند. با گسترش تکنولوژی‌های ارتباطاتی و ورود به جهان مجازی، مسیر دریافت اطلاعات و آگاهی، شکل تازه‌ای گرفت. فضای مجازی هم اکنون به عنوان منبع اصلی گسترش و دریافت اطلاعات به حساب می‌آید. وبسایت‌ها، وبلاگ‌ها، شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و اینستاگرام، اپلیکیشن‌های پیام‌رسان مانند تلگرام و لاین و واتس‌آپ و…، از قالب‌های فضای مجازی است که از اطلاعات بسیاری در همۀ زمینه‌ها پر شده است که مخاطبان به راحتی به آنها دسترسی دارند. از همه مهم‌تر، فعالیت موتورهای جست‌وجو مانند گوگل است که هر کلمه یا عنوانی را جست‌وجو کنید، مقالات و یادداشت‌های متعددی پیرامون آن به شما تحویل می‌دهد.
حال شما با دانش‌آموزانی مواجه هستید که مهم‌ترین منبع اطلاعاتی و آگاهی‌بخشی آنها، فضای مجازی است؛ اطلاعاتی که به اندازۀ دریا وسعت داشته، اما عمق آنها بسیار ناچیز است. به عبارتی دانش‌آموز شما با سرریز اطلاعات و آگاهی‌های کم عمق مواجه است؛ آگاهی‌هایی که عموماً بدون مرجع و منبع و با حداقل بُعد آموزشی منتشر می‌شود. به عبارت دیگر، با توجه به خصلت کم حوصلگی مطالعه‌ای که عموم دانش‌آموزان به آن مبتلا هستند، سرعت و وسعت فضای مجازی، بهترین منبع آموزشی آنها خواهد بود. به طور کلی گسترش اطلاعات کم عمق، کاهش اعتبار آگاهی‌ها، احساس دانابودن کاذب، کاهش مطالعۀ کتاب، ورود پراکنده به مباحث، ایجاد شبهات فراوان ناشی از عدم مطالعه و کثرت اطلاعات، ورود غیر متخصصان در توزیع آگاهی‌ها و…، از جمله پیامدهای وضعیت کنونی سرریز شدن اطلاعات کم عمق در فضای مجازی است. طبیعی است که با ادامۀ این وضعیت، فضای علمی و تربیتی کشور با چالش جدی مواجه خواهد شد. چراکه دانش‌آموزان به سبب دانایی‌های زیاد (و هر چند سطحی)، مرجع فکری خود را تغییر داده و عموماً دچار «خود دانا پنداری» می‌شوند، مطالعه را کاهش داده و در همه جا و همۀ موضوعات اظهارنظر می‌کنند. شکاف آگاهی کاهش یافته و حتی والدین، جایگاه خود را به عنوان افراد دانا و مجرب از دست می‌دهند. معلم و مربی نیز به تدریج با از دست رفتن مقبولیت مواجه می‌شود.
با توضیحات فوق، یک مربی در فضای دانش‌آموزی، برای تقلیل آسیب‌های مذکور و تبدیل تهدید به فرصت، چه راهکارهایی دارد؟ در ذیل چند مورد از این راهکارها را ذکر می‌کنیم.
- رجوع مربی به منابع اصلی
همان طور که دانش‌آموز در دریای اطلاعات فضای مجازی شناور است، مربی تربیتی نیز در همین فضا حضور دارد. بنابراین مربی تربیتی برای ارائۀ محتوای آموزشی و پرورشی خود، باید به منابع اصلی رجوع کند. گاهی دیده می‌شود مربیان پیش از کلاس یا برنامه‌های تربیتی، از جست‌وجو در گوگل و بدون توجه به منابع اصلی، مطلب خود را برای ارائه به دانش‌آموزان انتخاب می‌کنند. مربیان اگر بخواهند در سیر تربیتی خود محتوای مطمئن به مخاطب ارائه کنند، باید این کار را با رجوع و استناد به منابع اصلی علمی انجام دهند.
- مطالعۀ مربی
مربی در جریان محتوایابی و محتواسازی برای دانش‌آموزان، باید سیر مطالعاتی داشته باشد. هر چند بسیاری از کتب و مقالات در فضای مجازی نیز قابل دسترسی است، اما به نظر می‌رسد مطالعه به معنای سنتی آن، یعنی استفاده از کتاب مکتوب، اثرات خاص خود را دارد. هم‌چنین کاربران فضای مجازی با توجه به خصلت کم‌حوصلگی در مطالعه، کمتر سمت مطالعۀ منابع کامل بارگزاری شده بر روی اینترنت می‌روند و عموماً از یادداشت‌ها و فایل‌های متنی خلاصه شده استفاده می‌کنند. در نتیجه اگر عمق محتوای آموزشی برای مربی تربیتی مهم است، باید به سمت مطالعۀ منابع مکتوب، گام بردارد.
- درخواست منبع
گاهی مربیان در کار خود تکالیفی به متربی می‌دهند و از وی می‌خواند تا در مورد موضوعی بنویسد یا تحقیق کند. یکی از آفت‌های سرریز شدن اطلاعات در فضای مجازی و سهل الوصول بودن محتواهای کم عمق، رجوع دانش‌آموزان به همین منابع سطحی برای انجام تحقیقاتشان است. در تحقیقاتی که توسط مربی به دانش‌آموز داده می‌شود، باید بر لزوم ارجاع به منبع مکتوب تأکید شود. مربی از متربی بخواهد تا در انجام تحقیق کلاسی، حتماً از منابع اصلی و ترجیحاً مکتوب استفاده کند.
- ترویج مطالعۀ کتاب
خودِ مطالعۀ کتاب، در تربیت موضوعیت دارد. فارغ از آفت‌های آموزشی فضای مجازی، مربی باید برنامۀ کاربردی برای ترویج مطالعه در بین دانش‌آموزان داشته باشد. اگر مطالعۀ کتاب بتواند جای خود را باز کند، خود به خود با کاهش رجوع به منابع کم عمق اینترنتی روبه‌رو خواهیم بود. به عبارت دیگر، مطالعۀ سنتیْ رقیب اصلی مطالعۀ اینترنتی است و متربی باید با فواید و مضرات هر دو روش آشنا باشد تا آگاهانه بتواند یکی را انتخاب کند. طبیعی است که اگر فواید مطالعۀ سنتی به خوبی و البته با روش‌های تربیتی خاص به دانش‌آموز تفهیم شود، به طور قطع کمتر شاهد استفاده آموزشی و اطلاعاتی از فضای مجازی خواهیم بود.
- معرفی کتاب
در نظام تربیتی مطلوب، علاوه بر تبیین فواید مطالعه، باید کتاب‌هایی به طور منظم به دانش‌آموز معرفی شود. روزانه سایت‌های جالب و جذاب جدیدی برای مخاطبان فضای مجازی ایجاد می‌شود که همین امر، روند استفاده از این فضا را گسترش داده است. برای مقابله با این فضا، لازم است علاوه بر تولید کتاب‌های مفید برای دانش‌آموزان، کتاب‌های روز که قدرت رقابت با فضای مجازی را دارند، معرفی شود.
