روش درسنامه نویسی(۲)
مقدمه
در بخش اول از روش درسنامه نویسی، با نگاهی گذرا، به برخی از ضرورت‌های رسیدن به یک درسنامۀ مفید و جذاب پرداختیم. سر فصل‌هایی چون تعیین موضوع، تعیین مخاطب، تعیین سبک، تقسیم‌بندی متن، رفتن از معلومات به مجهولات، اصل پنهان کاری، حرف خوب زدن – خوب حرف زدن، نگاهِ متفاوت بخش‌های مورد گفتگو، در بخش اول بود. از این شماره به بعد، هر یک از این بخش‌ها را به طور مختصر، مرور کرده و به پیشنهاداتی برای تقویت آن می‌پردازیم. در این شماره پیرامون تعیین موضوع و عنوان سخن می‌گوییم و بایسته‌های یک درسنامۀ موفق را از جهت سرفصل، موضوع و عنوان بررسی می‌کنیم. در پایان نیز یکی از روش‌های انتخاب موضوع را بررسی می‌کنیم.
تعیین موضوع
موضوعی که برای درسنامه پیشنهاد می‌شود، دو گونه است: موضوع کلی (که در اینجا از آن با عنوان سرفصل یاد می‌کنیم) و موضوع جزیی (که همان موضوع درسنامه است). غالباً سرفصل‌ها بر اساس اولویت‌ها و بررسی‌هایی که از سوی متولیان و دست‌اندرکاران صورت گرفته است، انتخاب می‌شود و در مقابل، موضوعات درسنامه‌ها تا حد زیادی، به انتخاب نویسنده بستگی دارد.
هدف درسنامه، موضوع درسنامه
پیش از رسیدن به یک موضوع برای درسنامه، باید هدف درسنامه به خوبی مشخص باشد. اگر هدف درسنامه را سرفصل‌های ابلاغی از سوی متولیان بدانیم، خیلی زود می‌توانیم به یک موضوع خوب دسترسی پیدا کنیم و کار هموارتری را در پیش‌رو داریم؛ اما اگر علاوه بر موضوعات، تعیین سرفصل‌ها نیز به عهدۀ ماست، باید موارد زیر را رعایت کنیم:
* نیاز مخاطب (اولویت داشته باشد)
* تمایلات مخاطب (مخاطب با آن ارتباط برقرار کند)
* ظرفیت مخاطب (یعنی تطابق با مقدار تحصیلات و روحیات مخاطب)
* شفافیت در انتخاب سرفصل‌ها و موضوعات
* جزیی و قابل دسترس بودن سرفصل‌ها و موضوعات
* جذاب بودن موضوعات
* دارای منابع قابل دسترس و قابل رجوع باشد
راه‌های دستیابی
برای رسیدن به سرفصل‌ها و موضوعات مناسب، راه‌های ذیل پیشنهاد می‌شود:
بررسی شخصی: در جریان فعالیت‌های تبلیغی و مطالعات میدانی، غالباً برخی موضوعات بیش از بقیه مورد توجه و گفتگوی مخاطبین قرار می‌گیرد. این موضوعات می‌تواند دائمی و یا فصلی، مورد توجه مخاطبین باشد. مثلاً در جریان یک اتفاق، مثل مذاکرات ژنو، بحث ارتباط با دشمن و حدود آن (فصلی) مطرح می‌شود یا ارتباط با جنس مخالف و حدود آن (دائمی) موضوع سؤال مخاطبین قرار می‌گیرد.
استفاده از نظر متخصصین: با جستجو و پرسش از کسانی که در حوزۀ مطالعات نوجوان و جوان تخصص دارند و یا به وسیلۀ ارتباط با مراکز مشاوره و گفتگو با ایشان پیرامون دغدغه‌های اصلی، می‌توان به سرفصل‌ها و موضوعات مناسب رسید.
استفاده از نظر مخاطبین: طبیبان پیش از تجویز دارو، از مریض دربارۀ مریضی‌اش سؤال می‌کنند. کسب نظر از مخاطب می‌تواند راه حل خوبی برای درمان باشد. بنابراین مشورت با مخاطبین نیز، می‌تواند ما را به سرفصل‌ها و عناوین بهتری برساند.
انتخاب عنوان
بعد از انتخاب سرفصل‌ها و موضوعات، نوبت به عناوین درسنامه می‌رسد. هر چند عنوان درسنامه می‌تواند با موضوع آن یکسان باشد، اما غالباً عنوانِ متفاوت انتخاب می‌شود. مثلاً در درسنامه‌ای که سرفصل آن «رابطۀ با دشمن» است، «تجربۀ ارتباط با آمریکا» می‌تواند به عنوان موضوع و عنوان انتخاب شود؛ اما بهتر است عنوان ما، دارای جذابیت بیشتری باشد. مثلاً «آزموده را آزمودن خطاست» می‌تواند در بخش عنوان بیاید که تجربه شکست خورده با آمریکا را با بیانی ادبی، در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. انتخاب عنوان خوب، دارای فوائد و مزایای ذیل است:
* سهولت در فهم مخاطب
* ایجاد انگیزه در مخاطب برای دنبال کردن مطلب
* ماندگاری محتوا در ذهن مخاطب
* ایجاد تصویری کلی از سوی نویسنده در ذهن مخاطب
برای انتخاب عناوین موارد زیر را رعایت کنید:
* عنوان باید ارتباط با محتوا داشته باشد؛ حال این ارتباط می‌تواند مستقیم یا غیر مستقیم باشد.
* عنوان بهتر است کوتاه و در عین حال گویا باشد.
* عنوان بهتر است کمی دارای ابهام و در عین حال منعکس کنندۀ فضای متن و محتوا باشد.
* حتی الامکان از کاربرد عناوین پرتکرار پرهیز شود.
* در عین نو و تازه بودن، سَبُک و جِلف نباشد.
* عناوین می‌تواند از میان ضرب المثل‌ها، اشعار، حکایات، جملاتی که مردم با آنها خاطره دارند و… انتخاب شود.
* عناوین می‌تواند علمی یا ادبی باشد؛ اما فراموش نکنید که عناوین ادبی برای جوان و نوجوان بهتر است.
آنچه گذشت
بنا بر آنچه تاکنون بیان شد، در قدم اول -در صورت نبود سرفصل پیشنهادی- به انتخاب «سرفصل» می‌پردازیم. در قدم دوم «موضوع» متناسب با سرفصل را انتخاب کرده و در قدم سوم «عنوان» را انتخاب می‌کنیم. این مسیر را از راه‌های گوناگونی می‌توان طی کرد؛ اما یکی از راه‌های نوین و مؤثر، استفاده از «نقشۀ ذهنی» است. در این روش پس از تعیین سرفصل، به تبویب آن پرداخته و تا جای ممکن آن را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم می‌کنیم. با استفاده از این روش، علاوه بر سهولت در انتخاب موضوع و عنوان، تا حدود زیادی می‌توانیم محتوای مورد استفاده در نوشتۀ خود را شناسایی کنیم. در تصویر، نقشۀ ذهنی درسنامه امر به معروف و نهی از منکر را مشاهده می‌کنید.
